O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

Fayl-server (F S —m odeli)
Mijoz-server
7.1-rasm. ,,Fayl-server“ va ,,mijoz-server“ texnologiyalari.
um um iy bazasiga jam oa h o ld a kirish unga xos x ususiyatdir. 
Foydalanuvchilardan bid tomonidan fayl yangilangan taqdirda boshqa 
foydalanuvchilaming kirishiga qarshi himoyalanadi. So'ralgan ma’lumotlar 
,,fayl-server“ dan ishchi stantsiyaga o'tkaziladi va ular ma’lumotlar bazasini 
boshqarish tizimi vositalari bilan qayta ishlanadi (7.1-rasm).
,,Mijoz-server“ konsepsiyasi. Mazkur konsepsiyaga asosan, m a’lu­
motlami ishlab chiqish vazifasi mijoz — ishchi stantsiyasi va ma’lumotlar 
bazasining mashina serveri o'rtasida bo'lishi mo'ljallangan. Ma’lumotlami 
qayta ishlashni mijoz so'raydi va u tarmoq bo'ylab ma’lumotlar bazasi 
serveriga uzatiladi. So'rov ma’Iumotlari o'sha yerda qidiriladi. Qayta ishlangan 
ma’lumotlar tarmoq orqali serverdan mijozga uzatiladi. „Mijoz-server" 
arxitekturasi uchun xos hususiyat — bu ma’lumotlar bazasidan so'rov 
uchun SQL dasturlash tilidan foydalanish. Bu tarmoq mijozlarining turli 
xildagi umumiy m a’lumotlar bilan ishlash imkonini beradi (7.1-rasm).
M a’lumotlar bazalarini boshqarish tizimi 
— bu ma’lumotlar bazasini 
yaratish, yuritish va foydalanish uchun mo'ljallangan dasturiy, tillar 
vositalarining to'plamidir. Ma’lumotlar bazasiga murojat qilish bilan bog'liq 
barcha jarayonlami avtomatlashtirish uchun mo'ljallangan boshqarish 
dasturi o'zagi MBBTning asosiy tarkibiy qismi hisoblanadi.
MBBTning tarkibiga ma’lumotlami qayta ishlash dasturlarining to'plami 
kiradi. Bu to'plamni taijimonlar (translatorlar), talab va dasturlash tillari, 
muharrirlar, servis dasturlari va boshqalar tashkil qiladi.
MBBTning asosiy vositalarini quyidagilar tashkil etadi:
• ma’lumotlar bazalari tuzilmalariga topshiriq berish (tasvirlash) 
vositalari;
• ma’lumotlarni kiritish, ko'rish va muloqotlar rejimida ishlashga 
mo'ljallangan darcha shakllarini loyihalash vositalari;
135

---

• berilgan sharoitlarda ma’lumotlarni tanlash uchun talablar yaratish, 
shuningdek, ulami ishlash bo‘yicha operatsiyalar bajarish vositalari;
• ishlov natijalarini foydalanuvchiga qulay ko'rinishda bosmaga 
chiqarish uchun m a’lumotlar bazasi ma’lumotlaridan hisobot yaratish 
vositalari;
• til vositalari — makroslar, qurilgan algoritmik til (Dbase, Visual 
Basic yoki boshalar), talablar tili (QBE — Query Example, SQL) va 
h.k. Ular m a’lumotlarni ishlashining nostandart algoritmlarini, shunin­
gdek, foydalanuvchi topshiriqlaridagi voqealami ishlash protseduralarini 
bajarish uchun qo'llaniladi.
Shunday qilib, ma’lumotlar banki bir necha m a’lumotlar bazasi, 
boshqarish va amaliy dasturlardan tashkil topadi. Bu elementar AT ga 
yuklatilgan vazifalami bajarishda asosiy rol o'ynaydi. Shu bilan birga, 
ma’lumotlar bankining samarali faoliyati uning ta’minlovchi elementlariga 
ham bog'liqdir. Bu ta’minot tarkibiga quyidagi elementlar kiradi.
Texnik ta ’minot ma’lumotlar banki va foydalanuvchilaming ish fao­
liyatini avtomatlashtirish imkoniyatini yaratadigan texnik vositalardan 
tashkil topadi. Bunday vositalar jumlasiga EHM, tashqi qurilmalar, ax­
borotni tashish, uzatish vositalari, aloqa tarmoqlari, abonent punktlari va 
boshqalar kiradi.
Matematik ta’minot — funksional masalalami yechish va ma’lumotlar 
bankini boshqarish usullari, matematik modellar va algoritmlar to'plamidan 
tashkil topadi.
Dasturiy ta ’minot — ma’lumotlar bankining faoliyatini amalga oshi­
rish dasturlari va turli xil qo'shimcha vazifalami bajarish uchun mo'ljallangan 
servis dasturlaming to'plamidan iborat bo'ladi.
Axborot ta ’minoti — ma’lumotlarni turkumlash va ixchamlashtirish, 
ifodalash va taqdim etish tizimlaridan tashkil topadi.
Lingvistik ta ’minot — MBBTda foydalaniladigan tillar, lug'atlar 
majmuasi orqali tashkil qilinadi.
Tashkiliy ta ’minot — ma’lumotlar bankining kundalik faoliyatini 
ifodalovchi rasmiy hujjatlar, me’yoriy