O ' z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L i y V a o r t a m a X s u s t a ' L i m V a z I r L i g I r. X. Alimov, G. T. Yulchiyeva, O. Q. Rixsimboyev

- k o m p y u t e r
2 - k o m p y u t e r
Xabar
10.2-rasm. 
Ochiq tizimlarning o 4zaro ta’sir ko‘rsatish etalon modeli
ISOG‘OSI.
194

---

ASSALOM! 
TCP 
.......
AS SA
LO M
1 2
3 
4
5 
6 
7 
8
4r
ajratiladi
j
Har bir paket IP adres bilan ta’min-di
IP-
IP-
IP-
IP paketlar tarmoqqa j-di
7 
2 
4 
6
□
□
□
□
1 
2 
3 
4
□
□
П
□
IP paketlar tarmoqdan
qabul qilinib, TCP
protokoliga uzatiladi
6 
3 
5
 
Paketlarni
□
□
□
□
saraiash
5 
6 
7 
8 
MaMumotlar
yig'iladi va
boshlang’ich
holatga keltiriladi
10.3-rasm. 
TCP/IP faoliyat yuritish chizmasi.
qo'llaniladi. Bunda marshrut bo'yicha harakat qilish uchun qanday ishlami 
bajarishimiz zarur? — degan savol qo'yiladi.
1-daraja — jismoniy (Physical). Bu darajada kompyuterlar o'zaro bit 
o'lchamida m a’lumotlar bilan almashadi. Kompyuterda jismoniy daraja 
funksiyasini tarmoq adapteri bajaradi. „Ma’lumotlar uzatish muhitidan 
(kabel va boshqa) qanday foydalanish kerak?" — degan savolga javob 
berilishi lozim.
195

---

Yuqori darajadagi kom m unikatsion protokollar dasturlar yordamida
am alga oshiriladi, pastki darajadagilar esa apparat-dasturiy vositalar
yordamida amalga oshiriladi.
Protokollar faqat kompyuterlarda emas, balki kommunikatsion quril- 
malarda ham amalga oshiriladi. Masalan, konsentrator, most, kommutator, 
marshrutizator va boshqalar. Aslida kompyuterlar tarmoqqa to'g'ridan- 
to'g'ri axborotli aloqaga chiqmaydi, baki har xil turdagi kommunikatsion 
qurilmalar yordamida ulanadi.
Kommunikatsion qurilmalar ikki xilga bo'linadi:
a) konkret tarmoq qurilmalariga bog'liq — tarmoqli, kanalga oid va 
jismoniy darajalardagi protokollar;
b) ilovalar (dasturlar) ga bog'liq — amaliy, ma’lumotlami taqdim 
etish va seyansli darajalardagi protokollar. Transportga oid daraja yuqorida 
keltirilgan kommunikatsion protokollami ikki guruhga ajratib turadi.
Internet global kompyuter tarmog'ida ikkita asosiy protokoldan 
foydalaniladi.
• IP (Internet Protocol) — tarmoqlararo protokol, paketlar uchun 
yo'l tanlashga mo'ljallangan (marshrutlash);
• TCP (Transmission Control Protocol) protokoli, u paketni bexato 
yetkazib berish uchun xizmat qiladi.
TCP G ' IP protokollarining faoliyat yuritishi chizmada (10.3- 
rasm) keltirilgan.
1 0 .5. Kompyuter tarmogMning dasturiy ta’m inoti
ISO/OSI etalon modeliga muvofiq tarmoq operatsion tizimlari (TOT) 
darajalar funksiyasining bajarilishini tarmoqli darajadan (yuqori) boshlaydi.
Tarmoqli operatsion tizim quyidagi komponentlardan iborat:
• server operatsion tizimi;
• tarmoq operatsion tizimning mijoz qismi, ya’ni redirektor;
• kommunikatsion dasturiy vositalari.
Yechiladigan masalalarga ko'ra kompyuterlarga tarmoq operatsion tizim 
modellari joylashtiriladi. Tarmoqdagi kompyuterlar server va mijozlarga 
ajratiladi.
Hozirgi kunda tarmoq dasturiy ta ’minotini tuzishning asosiy tam o­
yili — „mijoz-server" hisoblanadi. Bu tamoyil bo'yicha dasturiy tizim 
ikkita bo'linmadan iborat: serveming dasturiy ta’minoti va foydalanuvchi- 
mijozning dasturiy ta’minoti.
196

---

„Mijoz-server“ tamoyiliga muvofiq ma’lumotlarni ishlab chiqish 
operatsiyalari uchta guruhga bo'linadi. Birinchi guruh — bu, ma’lumotlami 
kiritish va aks ettirishdir. Ikkinchi guruh — mazkur muammo soha 
masalalarini yechish uchun xos bo'lgan ma’lumotlarni ishlab chiqishning 
amaliy operatsiyalarini birlashtiradi. Uchinchi guruhga ma’lumotlarni 
saqlash va boshqarish operatsiyalari kiradi.
Ushbu tasnifga ko'ra dasturlaming uch turini farqlash mumkin:
• birinchi guruh operatsiyalami amalga oshirishni taqdim etish dasturi;
• ikkinchi guruh operatsiyalami qo'llab-quwatlovchi amaliy dasturiy 
vositalar;
• uchinchi guruh operatsiyalami amalga oshiruvchi axborot resurslariga 
kirish tadbirlarining to'plami.
Shunga muvofiq „mijoz-server" arxitekturasini amalga oshirishning 
uch modeli farqlanadi:
1. Uzoqlashtirilgan ma’lumotlarga kirish modeli (Remote Data Ac­
cess — RDA).
2. Ma’lumotlar bazasini serverli modeli (Data Base Server — DBS).
3. Qo'llanish serverli modeli (Application Server - AS).
RDA modelida taqdim etish dasturlari va amaliy dasturlar mijozning 
kompyuterlarida tashkil qilinadi va bajariladi, u ham ma’lumotlami kiritish 
va aks ettirish operatsiyalarini, ham amaliy dasturlarni qo'llab-quwatlaydi. 
Ma’lumot resurslariga kirish SQL operator tillari bilan ta ’minlanadi. 
Ma’lumot resurslariga kirish uchun mo'ljallangan so'rovlar tarmoq bo'yicha 
uzoqlashtirilgan kompyuterga yo'naltiriladi, u so'rovni ishlab chiqadi va 
mijozga kirish uchun zarur bo'lgan m a’lumotlar blokini qaytaradi (10.4- 
rasm).
DBS — modeli saqlanayotgan protseduralar mexanizmiga asoslangan. 
Saqlanayotgan protseduralar (tadbirlar) — bu, m a’lumotlar bazasi 
serverining dasturlashtirish vositasi. Ular ma’lumotlar bazasi lug'atida 
saqlanadi.
I--------------------------------------------------- 1 
I------------------------------1