O ’. M. Asqarova, M. A. Abdullaeva, M. Boltaeva andragogika

Mavzuni o’zlashtirishni ta’minlashga oid savollar:
•
«Kattalami o ’qitish» amaliyoti va nazariyasida butun 
jaxon 
tajribalari, birinchi tarixiy bosqichi xaqida bilasizmi?
• 
XIX asming 30 yillaridan so’ng ko’plab Evropa va Amerika 
shaharlarida kattalar o ’rtasida o ’qishga bo’lgan talab qanday edi?
• 
«Andragogika» atamasi haqida Germaniya olimlari o ’rtasidagi 
munozaralar xaqida bilasizmi?
• 
Rossiya va boshqa chet mamlakatlarida kattalami o ’qitish uchun 
nimalardan foydalanishdi?
Daniyalik Nikolay Gruntvigning Skandinaviyada «Xalk maktablari»ni 
tashkil etish sabablari?
M avzuni o’rganish bo’yicha foydalanilishi mumkin bo’lgan
adabiyotlar ro’yxati:
1.Zmeev S. I. Andragogika: Stanovlenie i puti razvitiya // Pedagogika. —
1995.-№2.
2.Zmeev SI. Texnologiya obucheniya vzroslx. — М., 2002.
3.Metodik q o ’llanma, “ DACUM kasbiy ta ’limda”,N.S.Raximov, B.M, 
Farshi-Vjalali, Toshkent ,2008
4. O.B.CHikurov -Pskov Metodik qo’llanma. “ M enga kim o ’rgatadi ?” 
2-qism. 2004
5. A.X. Abdullaev, N.S.Raximov, M, O, Xadaev Katta yoshdagilarni 
o’qitish markaziga: qadam-baqadam T;” CHASHMA” -2013
1.3. YOSHI KATTA INSON -TA’LIM SUB’EKTI SIFATIDA
• 
YOshi katta inson ta’lim su’ekti sifatida.
• 
Odam ning yoshiga ko’ra davrlami ajratish (30 yoshgacha, 30yoshdan 
45 , 65 yoshgacha, 75 yoshdan keyin) yoki an’anaviy tarzda yoshlik , etuklik, 
keksalik deb nomlanishi.
• 
YOsh chegaralarini belgilashdagi ”umr bahori”, “ko’rkam yosh”, 
“navqiron yosh”, “qirchillama yosh”, “nafaqa yosh” kabi atamalar.
• 
Psixofiziologiyada xronologik va biologik yoshning farqlanishi.
18

---

T ayanch tushunchalar: “katta odam”, yoshlik, etuklik, keksalik, 
yosh chegaralari, ”umr bahori”, “ko’rkam yosh”, “navqiron yosh”, “qirchillama 
yosh”, “nafaqa yosh” o’xshatmalari, psixofizologiya, xronologik va biologik 
yosh, individual 
rivojlanish 
qonuniyatlari, psixo-biologik o’lchamlar, 
imkoniyatlar, talab va me’yor, ijtimoiy-normalar, o’zaro munosabatlar, hulq- 
atvor, tashqi qiyofa, ijtimoiy xolatlar.
Andragogika kattalami o ’qitish, ilmiy-uslubiy va kadrlar bilan ta’minlash 
faoliyatiga oid umumiy qonuniyatlarga duch keldi. Kattalami o’qitish haqida 
gap ketganda, kimni kattalari qatoriga o’qitish kerak degan savol tug’iladi?
Zamonaviy andragogikani ilmiy refleksiya quroli sifatida baholab, shuni 
e’tirof etish kerakki, kattalar ta’limi tadqiqotning alohida sohasi sifatida 
mamlakatimiz va chet el adabiyotlarida yoritib berilgan. Ammo texnologik 
jihatidan kattalar ta’limi jiddiy nazariy asosni 
talab etadi. Ta’limga keng 
ma’nodagi yondashuv mazkur tushunchani inson hayoti va faoliyatidan ajratib 
bo’lmasligini ko’rsatadi.
Inson tug’ilganidan to umrining ohirigacha bo’lgan davrda 
ro’yobga 
chiqaradigan maqsadli, rejali faoliyatiga ta’lim ko’maklashib turadi.
M azkur nuqtadan - nuqtagacha bo’lgan davr oralig’ining kattagina qismi 
bolalik yoki o’smirlikka emas, aynan kattalik davriga tegishlidir.
Androgogik nuqtai - nazaridan biz kimni “katta odam” deb ataymiz? 
Baxtga qarshi, ta ’lim maskanidan keyingi hayot faoliyati davri ilmiy asosda 
tasnif etilmagan. Odamda ushbu davr yoshga ko’ra (30 yoshgacha, 30 yoshdan 
45 , 65 yoshgacha, 75 yoshdan keyin) yoki an’anaviy tarzda yoshlik , etuklik, 
keksalik deb nomlanadi. Ayrim xollarda esa yosh chegaralarini belgilashda ”umr 
bahori”, “ko’rkam yosh”, “navqiron yosh”, “qirchillama yosh”, “nafaqa yosh” 
kabi turli o ’hshatmalardan ham foydalaniladi.
Psixofizologiyada xronologik va biologik yosh farqlanadi.
Xronologik yosh - odam yoki boshqa jonzotning 
dunyoga kelishi, 
tug’ilishidan boshlanadigan vaqtning xisobini ko’zda tutadi.
Biologik yosh - odamning jismoniy o’sishi va rivojlanish pallasi, deb 
e ’tirof etiladi.
’’Psixologik - pedagogik nuqtai-nazardan aynan yosh, ta’lim sohasini 
loyihalashning dastlabki nuqtasini tashkil etadi” - deydi V.I.Slobodchikov.
Taniqli sostiolog I.S.Konnning fikricha, yosh davrlari quyidagi uch tizim 
asosida belgilanadi:
- Individual 
rivojlanish 
qonuniyatlari (psixo- biologik o’lchamlar 
asnosida yuzaga kelgan imkoniyatlar);
- Jamiyatning yoshga doir talab va me’yorlari ( har bir avlod vakillari 
uchun ijtimoiy - madaniy normalar);
- Ijtimoiy, madaniy-ma’rifiy qadriyatlar sifatida e’tirof etilgan ramziy 
yosh (o’zaro munosabatlar, hulq-atvor, tashqi qiyofa sohasidagi ijtimoiy xolatlar 
yig’indisi);
19

---

“Katta odam” tushunchasini 
turli — tuman qirralarida 
talqin etish 
mumkin. SHaxs tushunchasi, fanda 
ko’pchilik tamonidan qabul qilingan 
’’individ” , “shaxs” , “sub’ekt”,” individuallik” kabi atamalar bilan izoxlanadi.
Individ - ( lotincha, individuum-bo’linmas) - odam zotining vakili, tabiiy 
zotga mansublik.
SHaxs - 
hamkorlikdagi faoliyat va muloqot jarayonidagi 
ijtimoiy 
munosabatlar tizimida egallanadigan ijtimoiy rol egasi.
Sub’ekt - (lotincha, subectum - asosda turuvchi) - bilish va predmetli- 
amaliy faoliyat egasi, ongli, maqsadga yo’naltirilgan faollik manbai.
Individuallik - konkret odamning individ, shaxs, sub’ektga oid birlashuvi, 
o’ziga xosligi, qaytarilmasligi.
K o’p qirrali zot misolida, katta odam fizologik, ijtimoiy -psixologik va 
mazmundorlik jihatiga ko’ra jamiyat taraqqiyotiga o’z hissasini qo’shish 
qobiliyatiga ega:
• 
tabiiy( avlodlami davom etirish);
• 
tarixiy — ijtimoiy (ishlab chiqarish va jam oatchilik faoliyatida 
qatnashish);
• 
madaniy (madaniy tajribalami saqlash, etkazib berish va yanada 
boyitish.);
• 
m a’naviy (insoniyat to ’plagan m a’naviy merosni o ’zlashtirish, uni 
yuksaltirish).
Kattalik dunyosini xis qilish, tabiiy va ijtimoiy olamda o ’z o ’mini anglash 
orqali ifodalanadi, kattalikni hayot faoliyatining muhim sifati deb belgilash 
mumkin. Kattalik hayotning m a’lum bir davrigina emas, balki amalga oshirilgan 
ishlar uchun m a’suliyat va javobgarlik xissi hamdir, bunda ta’lim yoki 
o’qitishning o ’m i beqiyos sanaladi.
Bilim, 
ko’nikm a va malakalarni doimo yangilab turish, 
qo’shimcha 
manbalami egallash zaruriyati quyidagi holatlar bilan izohlanadi:
• 
katta odam hayotida turli muammolaming yuzaga kelishi, ularni hal 
etish uchun qo’shimcha bilim va tajribalami egallash zaruriyati;
• 
har qanday yoshdagi kishilarda axborotga 
bo’lgan ehtiyojining 
mavjudligi;
• 
k ish id a ta ’lim olishga bo’lgan mayl-ishtiyoqning so’nmaganligi;
• 
kishining o ’z hayoti va faoliyati davomida tajriba to ’plab borishi;
Kattalarga ta ’lim berishning o ’ziga hos jihatlarini ko’zda tutgan holda,
zamonaviy 
kishiga kim, qachon, qaerda va 
qanday ta ’lim 
berishini 
oydinlashtirib olish lozimdir.
Zamonaviy dunyoda axborot oqimining 
kuchayganligi, kishilarning 
o’zaro hamkorlikdagi faoliyati o’qitishni davomiy va izchil tarzda tashkil etish 
hayotiy zaruriyat ekanligidan darak beradi. Hayot faoliyatining 
turli 
bosqichlarida kishilarga bir - biriga o’hshash talay vazifalar yuklatiladi:
• 
tabiiy zot sifatida o’zini saqlashi va rivojlantirishi(hayotning 
davomiyligi, salomatlik, nasi qoldirish);
20

---

• 
ijtimoiy, madaniy, ma’naviy va faol shaxs sifatida o’zini ruyobga 
chiqarish(mexnat bozoriga moslashish va o’z o’mini topa olish, madaniyatni 
o ’zlashtirish, m a’naviy yuksalish);
• 
inson o ’z hayoti va faoliyati davomida shunday o’zgarishlarga duch 
keladi-ki, mazkur holatlar barcha uchun umumiydir;
• 
yoshga doir muammolar ( yosh inqirozlari, gormonal o’zgarishlar 
davri);
• 
ta’lim olishning almashinib borishi (bog’cha tarbiyalanuvchisi, 
o ’quvchi, talaba va xokazo);
• 
oiladagi rollarning almashinuvi( bolalar, nabiralar, er -xotin, ota -
o n a , xola- amaki, qaynota - qaynona, bobo - buvi va boshqalar);
• 
ekzisenstial inqirozlar(hayot mazmunini qidirish);
• 
ijtimoiy, psixologik va stressli vaziyatlar( ishning o’zgarishi, 
boshqa joyga ko’chish, 
xorijga chiqish, 
yaqin kishilarning vafot etishi, 
nafaqaga chiqish va xokazo);
• 
ijtimoiy fimkstiyalami bajarish(armiyada xizmat qilish, xukumat 
idoralarida xizmat qilish);
• 
ahloqiy muammolarni hal etish( yaxshilik va yomonlik, mehr va 
m uruw at, burch xissi va boshqalar).
YUqoridagi xolatlarni e’tiborga olgan holda shuni aytish mumkinki ta’lim 
mazmuni davr talabidan kelib chiqadi.
Hozirgi kundagi ta’lim mazmuni o’z ichiga quyidagi jihatlarni oladi:
-zamonaviy bilimlar darajasi;
-o’zgarib boruvchi jamiyatda axborot oqimi bilan ishlash malakasi;
- “odam - odam 
odam - komp’yuter;
-odam-odam tizimida ishlay olish;
-voqelikni o’zgartirish usuli sifatida loyihalash faoliyatini egallash;
- yangi ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlami egallash;
- salomatlikni saqlash;
- o’z shahsiy imkoniyatlarini chamalash;
- ma’naviy - ma’rifiy yuksalish;
Sub’ektning hayot faoliyati davomida egallaydigan bilimlari o’z 
ahamiyatiga ko’ra quyidagi sifat tavsifiga ega bo’ladi:
- fundamental bilimlar (dunyoni bilish, uni tushunish, 
axborot 
integrastiyasi);
- amaliy bilimlar( ma’lum bir xarakatlarni bajarishga yordam beruvchi 
bilimlar);
- oldinlab ketgan bilimlar(hayotda uchraydigan 
aniq muammolarni 
oldindan ko’ra olish);
- etaklovchi 
bilimlar 
(hayot 
qonunlarga 
ko’ra 
yuzaga 
kelgan 
muammolarni hal etish);
21

---