Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokining psixologik rivojlanish mazmuni

2.3.
Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar idrokini tekshirish natijalari. 
III BOB.
Maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish 
faoliyatini rivojlantirish usullarini takomillashtirish (tavsiyalar berish). 
3.1.
Nutqi tо‗liq rivojlanmagan bolalar bilish faoliyatini turli faoliyatlarda 
rivojlantirish. 
Xulosa
Adabiyotlar rо‗yxati
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

3 
 
 
 
Kirish 
Prezidentimiz tomonidan 2012 yilni ―Mustahkam oila yili‖ deb e‘lon 
qilinishi va Davlat dasturini ishlab chiqishi mazmunida yosh avlodni jismonan 
sog‗lom, aqlan teran, ma‘naviy yetuk, ya‘ni xar tomonlma rivojlangan komil inson 
bо‗lib yetishishiga jiddiy e‘tibor qaratilgan. Bu о‗rinda alxida yordamga muxtoj 
bо‗lgan bolalarni sog‗lomlashtirish, ularni sog‗lom tengdoshlar qatoriga qо‗shish, 
ijtimoiy moddiy jixatdan qо‗llab quvvatlash, mustaqil xayotga tayyorlash barcha 
tengdoshlari qatorida ta‘lim tarbiya berish, korreksion pedagogik, psixologik 
yordamni kо‗rsatish kabi masalalar davlat dasturida alohida qayd etilgan.
О‗zbekiston Respublikasi Konstitusiyasining 21 yilligiga bag‗ishlangan 
tantanali marosimida Respublika Prezidentining tashabbusi bilan 2014 yil ―Sog‗lom 
bola yili ― deb nomlanishi bejiz emas. Prezidentimiz о‗z ma‘ruzalarida sog‗lom bola – 
sog‗lom ota-ona oilasida vujudga keladi. Sog‗lom bola tug‗ilishida onaning 9 oy 
davomida о‗z vujudidagi farzandini dunyoga keltirishda sog‗lom bо‗lishi, 
shifokorlarning ona-bola sog‗ligi haqida qayg‗urishlari, onalik va bolalikni himoya 
qilishlari, ish joylarida, oilada, sog‗lom muhitni yaratish kabi bir qancha vazifalarni 
aytib о‗tdilar. 
1
Har tomonlama rivojlangan barkamol inson shaxsini shakllantirish 
davrimizning dolzarb muammolaridan hisoblanadi.
Vatanimizning kelajagi bugungi yosh avlodning ilmiy saloxiyati, iste‘dodi, 
mustaqil fikrlashiga bevosita bog‗liqdir. Shuning uchun ham bilimdon, keng 
dunyoqarashga ega barkamol va ma‘naviy yetuk shaxslarni tarbiyalab yetishtirish 
vazifasi, davlatimiz siyosatining ustivor yо‗nalish darajasiga kо‗tarilgan. 
1
О‗zbekiston Respublikasining Konstitusiyasi 2014 yil. 3 b. 

---

4 
Prezidentimiz I.A. Karimov «Kelajak avlod haqida qayg‗urish, sog‗lom, 
barkamol insonni, uning naslini tarbiyalab yetishtirishga intilish, bizning milliy 
xususiyatimizdir.
Bizning ustivor siyosatimiz yosh avlodni aqlan teran, ma‘nan yetuk, jismonan 
sog‗lom, har tomonlama rivojlangan komil, zukko inson qilib voyaga yetkazishdan 
iboratdir. Bugungi kunda alohida yordamga muxtoj bolalar va о‗smirlarga nisbatan 
g‗amxо‗rlik, ularning xuquqlarini ijtimoiy qо‗llab-quvvatlash, ta‘lim-tarbiya 
jarayonini bu bolalarning ehtiyojini va qobiliyatiga mos ravishda tashkil etish, 
sog‗lom jamiyatga tenglashtirish ishlari о‗ta dolzarb masalalardan biridir‖. 
О‗zbekiston Respublikasida alohida yordamga muxtoj bolalar va о‗smirlarning 
ta‘lim mazmunini takomillashtirish masalalariga e‘tibori davlat tomonidan ortib 
bormoqda. О‗zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi ―Ta‘lim tо‗g‗risida‖gi va 
―О‗zbekistonda nogironlarni ijtimoiy himoya qilish tо‗g‗risida‖gi qonunda о‗z 
ifodasini topadi. 
Alohida ta‘limga muhtoj bolalarni ilk yoshdan tashhis qilish , ta‘limga 
tayyorlash, psixologik, tibbiy–pedagogik yordamlarni kompleks yо‗naltirilgan holda 
sifatli tashkil etish, meyoriy–huquqiy hujjatlarni takomillashtirish,umumta‘lim davlat 
standartlarini maxsus ta‘limning barcha yо‗nalishlariga moslashtirish ishlari jadal olib 
borilmoqda. Xalqaro miqiyosda imkoniyati cheklangan bolalarga о‗z imkoniyat va 
qobilyati darajasida maxsus yoki umuta‘lim muassasalarida ta‘lim berish, sog‗lom 
tengdoshlari orasida integratsiyalash tajribalari О‗zbekistonda ham keng targ‗ibot 
qilib kelinmoqda. Nutq faqat inson uchun xos bо‗lgan alohida va yuqori darajadagi 
aloqa shaklidar. Nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga 
ta‘sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi. Til – bu fonetik, leksik va 
gramatik vositalar sistemasidir. Gapiruvchi о‗z fikrini bayon etish uchun zarur 
bо‗lgan sо‗zlarni tanlaydi, ularni til grammatikasi qoidalariga asoslanib bog‗laydi va 
nutq a‘zolari artikulyatsiyasi orqali talaffuz etadi. 

---

5 
Odam nutqi tushunarli va ma‘noli bо‗lishi uchun nutq a‘zolarining xarakatlari 
aniq va tо‗g‗ri bо‗lishi kerak. 
Nutqdagi asosiy funksiyalarning buzilishi kishi faoliyatiga albatta sal‘biy ta‘sir 
kо‗rsatadi, uning faolligini pasaytiradi, og‗ir ruxiy kechinmalar kelib chiqishiga 
sabab bо‗ladi. Masalan, ayrim sо‗zlarning notо‗g‗ri talaffuz etilishi kishini noqulay
vaziyatga solib qо‗yishi bilan birga uni atrofdagilar bilan muomala qilishda qiynab 
qо‗yadi, u gapirganda о‗z fikrini tо‗la anglata olmaydi Olimlar nutq nuqsonini 
rivojlanmasligini turli aspektlarda tekshirib tadqiqot ishlarini olib borishgan. 
Gapirmaydigan bolalarga tashxis qо‗yish va ular bilan korreksion ish olib borishni 
tо‗g‗ri yо‗nalishini aniqlab beradi.
L.S.Vigotskiy tomonidan bolaning psixik va rivojlanishida ta‘lim va tarbiyaning 
yetakchi roli haqidagi fikr ilgari surilgan. Ayni vaqtda neyrofizalogik tadqiqotlar 
tufayli bu fikr rivojlandi va tasdiqlandi. Bola miyasiga qanchalik kо‗p doimiy va 
xilma xil axborotlar oqimi kelsa, markaziy nerv tizimining funksional va anatomik 
jihatdan yetilishi shunchalik tez sodir bо‗ladi. Alohida funksional tizimlar 
rivojlanishini tezlashtirish imkoniyati muammosi xali tо‗liq о‗rganilmagan. Biroq, 
kelayotgan axborat oqimi bolaning yoshi, jismoniy va psixik xolatiga mos ravishda 
bо‗lishini hisobga olish lozim, chunki xar qanday ortiqcha yuklashlar markaziy nerv 
tizimi xolatiga salbiy ta‘sir kо‗rsatish mumkin. 
Klinik va psixolgo-pedagogik tekishirishlar, bu gurux bolalarida bilish 
faoliyatining xarakterli kamchiliklari mavjudligini kо‗rsatdi. Bunday bolalarninig oliy 
psixik 
faoliyatlarini 
tekshirish 
jarayoni, 
ularda 
alohida 
gnozis, 
praksis 
kо‗rinishlarining о‗choqli yetishmovchili mavjudligini kо‗rsatdi. Bu neyropsixologik 
va elektro ensefalografik tarqiqotlarda tasdiqlangan. Xususan, geometrik shakllardan 
nusxa olishdagi, rasm chizishdagi о‗ziga xos qiyinchiliklar, kо‗ruv-fazoviy 
gnozisning shakllanmaganligini kо‗rsatadi. 

---

6 
Bu guruxdagi kо‗pgina bolalar umumiy motor kamchiligi bilan farq qiladilar, 
ular bir harakat turidan ikkinchisiga qiyinchilik bilan о‗tadilar. U yoki bu harakatli 
vazifalarni avtomatik tarzda bajara olmaydilar va hattoki oddiy ritmlarni ham amalga 
oshirolmaydilar. Umumiy va oral praksisning buzilishi, bunday bolalr uchun 
xarakterdidir. 
Kо‗rsatilgan buzilishlar odatda fonematik idorok buzilishi bilan uyg‗unlashadi. 
Bunday bolalarda µissiy-irodaviy soµaning shakllanmaganligi aqliy ish 
qobiliyatining pastligi, µissiy labillik, goµida µarakat qо‗zg‗aluvchanligi, yuqori 
affektiv qо‗zg‗alish, kо‗pincha telbanamo qiliqlar va eyforiya turi bо‗yicha kо‗tarinki 
kayfiyat ustunligi holati bilan birgalikda namoyon bо‗ladi. 
Ularning ayrimlari uchun aksincha, yuqori darajadagi tormozlanganlik, 
ishonchsizlik, sustlik, mustaqil emaslik xarakterlidir. Bu bolalr odatda lanj, 
tashshabbussiz, kam harakat bо‗ladilar. Ularning faoliyati samarasiz xarakterga 
egadir. 
Maktabgacha tarbiya yoshidagi bolalarda nutqning tо‗liq rivojlanmasligi 
masalasi yuzasidan R.YE. Levina, V.K.Orfinskaya, S.A.Kovshikov va boshqalar nutq 
rivojlanishini turli yо‗nalishlarda aniqlab korreksion ishlar olib borish usullarini 
kо‗rsatganlar.
N.N.Traugott nutqni rivojlantirishni tashkil etish; R.YE. Levina 
―Gapirmaydigan bolalar nutqini о‗rganish‖; G.I. Jarenkova esa ―Nutqning tо‗liq 
rivojlanmasligida grammatik tushunchalarning egallashdagi qiyinchiliklarni 
aniqlaganlar.
Nutqning 
tо‗liq 
rivojlanmasligi 
muammosi 
yuzasidan. 
О‗zbekiston 
Respublikasida L.R. Mо‗minova ―Maktabgacha tarbiya yoshidagi nutqi tо‗liq 
rivojlanmagan 
bolalarda 
korreksion- 
pedagok 
ishlar 
sistemasini 
ishlab 
chiqqanlar(1991y); ―Nutqning fonetik va fonematik tomonidan buzilishi va uni 
bartaraf etish yо‗llari‖ yuzasidan M.Y. Ayupova (1992y); ―Nutqning 
rivojlanmasligini sabablarini ikki tillilik blingivizm‖ natijasi ekanligini о‗z 

---

7 
tadqiqotlarida YE.A.Babayeva kо‗rsatib bergan. 1991 yilda I.G.Veretennikova 
«Tovushlar talaffuzini buzilishi» natijasida grammatik komponentlarini 
rivojlanmaganligini va kamchiliklarni korreksion ish yо‗llarini olib borilishi haqida 
ilmiy izlanishlar olib borganlar. 
X.M.Pо‗latova (1994) о‗z tadqiqot ishlarida ―Nutqning tо‗liq rivojlanmasligining 
sababini lug‗at boyligini rivojlanmasligini aniqlab lug‗at faoliyatini faollashtirish
usullari‖ ni asoslab berganlar. Psixologiya fanida olimlar bilish faoliyatini 
о‗rganishga xissa qо‗shganlar. «Maxsus psixologiya» fanida Nutqi tо‗liq 
rivojlanmagan bolalar bilish faoliyati keng о‗rganilmagan va tadqiqot ishlari olib 
borilmagan. Maxsus adabiyotlarni yetarli darajada emasligi tadqiqot mavzuimizning
dolzarbligini bildiradi.