Nuqta va qattiq jismlarning aylanma va tugallanma harakatini o'rganish reja

Nuqtaning nisbiy, ko’chirma va absolyut harakati.

B
iz shu vaqtga qadar nuqta yoki jismning harakatini bitta sanoq sistemasiga nisbatan o’rganib keldik. Ayrim hollarda mexanika masalalarini yechishda nuqta yoki jismning harakatini bir vaqtning o’zida ikkita: bulardan biri shartli ravishda qo`zg`almas, ikkinchisi esa birinchisiga nisbatan harakatda bo`lgan sanoq sistemalariga nisbatan o’rganishga to’g`ri keladi.

Bir vaqtning o‘zida ikki yoki undan ortiq harakatlarga ishtirok etuvchi nuqtaning harakatiga murakkab harakat deyiladi. Suzib ketayotgan kema palubasida dumalayotgan koptokning harakati qirg`oqqa nisbatan murakkab harakatda bo`ladi. Koptokning harakatining ikkita sodda harakatga ajratish mumkin.
M nuqta biror Охуz koordinatalar sistemasiga nisbatan harakatlanayotgan bo`lsin. O`z navbatida M nuqta bu koordinatalar sistemasi bilan birgalikda qo`zg`almas deb olingan koordinatalar sistemasiga nisbatan harakatlansin (128–rasm). Odatda har ikkala kordinatalar sistemasi ham ma‘lum jismlarga biriktirilgan deb qaraladi. Quyidagi qoidalarni kiritamiz.
1. M nuqtaning qo`zg`aluvchan Охуz koordinatalar sistemasiga nisbatan harakatiga nisbiy harakat deyiladi (bunday harakatni shu sanoq sistemasi bilan bog`liq bo`lgan va shu sanoq sistema bilan birgalikda harakatlanayotgan kuzatuvchi ko’radi). Nuqtaning nisbiy harakatida qoldirgan АВ traektoriyasiga nisbiy traektoriya deyiladi. M nuqtaning Охуz koordinata sistemasiga nisbatan harakat tezligiga nisbiy tezlik , tezlanishiga nisbiy tezlanishi deyiladi. va kattaliklarni aniqlashda Охуz koordinatalar sistemasini qo`zg`almas deb qarash mumkin.
2. Qo`zg`aluvchan Охуz koordinatalar sistemasi va u bilan o’zgarmas ravishda bog’langan jism (nuqta) ning qo`zg`almas О₁х₁у₁z₁ koordinatalar sistemasiga nisbatan harakati ko’chirma harakat deyiladi.
Vaqtning berilgan paytida harakatdagi M nuqta bilan ustma–ust tushuvchi qo`zg`aluvchi koordinatalar sistemasi m nuqtasining tezligi ko’chirma tezlik , tezlanishiga ko’chirma tezlanish deyiladi.
Shunday qilib quyidagini yozamiz:
, (52)
3. М nuqtaning qo`zg`almas О₁х₁у₁z₁ koordinatalar sistemasiga nisbatan harakatiga absolyut yoki murakkab harakat deyiladi. Nuqtaning harakat paytida qoldirgan СD traektoriyasiga absolyut traektoriya, tezligiga absolyut tezlik , tezlanishiga esa absolyut tezlanish deyiladi.
Yuqorida keltirilgan misolimizda koptokning kema palubasiga nisbatan harakati nisbiy harakat koptokning tezligi esa nisbiy tezlik;
k

emaning qirg`oqqa nisbatan harakati koptok uchun ko’chirma harakat, kema palubasining shu paytda koptok tegib turgan nuqtasining tezligi ko’chirma tezlik, koptokning qirg`oqqa nisbatan harakati absolyut harakat, koptokning tezligi absolyut tezlik bo`ladi.
Kinematikaga oid shu masalalarni yechishda, nuqtaning nisbiy, ko’chirma va absolyut tezliklar miqdori va tezlanishlari orasidagi bog`lanishlarni aniqlash lozim.