Numisma” sо‘zidan olingan bо‘lib, tanga ma’nosini bildiradi. Numizmatlar tangalardagi rasmlar (tip), yozuvlar (izoh), ularning og‘irligi, о‘lchami, metall sifati, kim tomonidan zarb etilganligi

Ilmiy numizmatikaga Vena universiteti arxeologi, professori Y.Ekkel (1737-1798) asos soldi. U sakkiz jilddan iborat “Nauka o drevnix monetax” “Qadimgi tangalar ilmi” (Vena, 1792-1798) kitobida 70 mingdan ziyod tangalarga tartib berdi. Y.Ekkelning bu tо‘plami uchun unga antik davr tangashunosligining otasi nomi berilgan.

Germaniyalikakademik Rossiya Fanlar Akademiyasi Qozon universiteti professori Xristian Martin Fren (1782-1851) Oltin О‘rda tangalarini о‘rganib, tasniflagan. Xristian Martin Frenni 1807 yilda universitetga taklif etishganda, u “Opisaniye nekotorix Samanidskix i buveyxidskix monet” mavzusida arab tilida ma’ruza о‘qigan va bu ma’ruza kitob qilib chop etilgan. U bu yerda Povoljyedan topilgan tangalarning 400 turini о‘rgandi va yozma manbalarda keltirilmagan Oltin О‘rda xonlarning nomlarini aniqladi. Bundan keyin olim Peterburgdan ketmadi va umrini Sharq tangalarini о‘rganishga bag‘ishladi. U xatto о‘z familiyasiga Xristian Danilovich nomini qо‘shdi. Uning shogirdi P.S.Savelyev u haqda: “Martin Fren Rossiya uchun Sharq tangalari manbashunosligini ochdi”, - deb yozadi.

1834 yilda A.D.Chertkovning “Opisaniye drevnix russkix monet” asarida qadimgi rus tangalarining ilmiy tasnifini amalga oshirdi. Rus numizmati Aleksey Vasilyevich Oreshnikov (1855-1933) tangani muhim tarixiy manba deb ataydi. Uning “Russkiye moneti” asarida tangalarni knyazliklarga ajratib katalog tuzgan.

XX asrda numizmatikaning mavqei о‘zgardi. Tadqiqotlar xususiy myunskabinetlardan davlat darajasiga kо‘tarildi. “Numizmat” tushunchasi “kolleksioner” tushunchasidan ajratildi. Tangalar haqidagi fan tadqiqotchilarning harakatlari tufayli olg‘a siljidi. 1986 - yilda Kembrijda 13 tomlik tanga pullar tarixi bо‘yicha jahon olimlari ishtirokida yozilgan tо‘plamning 1 jild bosmadan chiqdi. О‘zR FA Muso Toshmuhammad о‘g‘li Oybek nomli О‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyining “Numizmatika” bо‘limi О‘rta Osiyo bо‘yicha eng boy haqiqiy tangalar saqlanadigan va uni о‘rganadigan ilm-fan dargohlaridan biridir. Unda Eron shohi Doroning oltin tangalari, Aleksandr Makedonskiyning tetradrahmasidan tortib XX asrning boshlarida О‘rta Osiyoda zarb qilingan va savdo muomalasida yuritilgan 65 mingdan kо‘p turli tuman oltin, kumush va misdan ishlangan tangalar saqlanmoqda.

Ushbu tangalar о‘lkamizning iqtisodiy rivojlanishi, hunarmandchilik va tashqi savdo aloqalari tarixini о‘rganish uchun qimmatli manbalar beradigan ilm xazinasidir. Numizmatika ba’zan tarixning muhim sahifalari bо‘lgan о‘z zamonasining siyosiy-iqtisodiy tuzilmalarini ochib berishda qimmatli ma’lumotlarni, ya’ni tarixiy hujjatlarda о‘rganilmagan, qayd qilinmagan voqealarni, podsholarning hukmronlik qilgan yillari, nomlarini aniqlashda asosiy manba bо‘lib xizmat qiladi. Ilk о‘rta asrlarda Sharq musulmon davlatlarida zarb qilingan tangalarga mahalliy hukmdorlar о‘zlari bilan birga halifa nomini ham qо‘shib zarb qilganlar. Chunki halifa Xudoning yerdagi noibi, diniy va siyosiy hokimiyat ramzi hisoblangan. Agar tangalarda halifa nomi qayd qilinmagan bо‘lsa, demak yerli hokimiyat va Amir-al-Mо‘min о‘rtasida nizo borligini va yoki unga qaram emas, davlatning mustaqilligini kо‘rsatadigan dalil bо‘lgan.

Tangalar nafaqat siyosiy balki, madaniyat san’atga ham oid qimmatli ma’lumotlarni beradi. Ular arxitektura yodgorliklari suratini aks ettirganligini, ularga qarab me’morlar binolarni ham ta’mirlashi mumkin. Jumladan, Afinada zarb etilgan bir tangada Akropoldagi Dionis teatri tasvirlangan. Bu bilan Akropolning qaysi tomonida bu teatr joylashgan о‘rni aniqlangan.

Xazina va tanga pullar topilmasi bugungi kunda maxsus tadqiqotlarning asosiy ob’ktlari hisoblanadi. Bu manba orqali numizmat tanga pullar zarb qilingan vaqtdagi pul muomalasiga, savdo yо‘llariga va iqtisodiy aloqalariga oid savollarga javob topishi mumkin. Sо‘nggi 40-yillar mobaynida numizmatika yordamchi tarix fanlari doirasidan bir muncha chetga chiqdi, ammo о‘zida yordamchi tarix fani funksiyasini saqlab qoldi. (Bu yillar mobaynida uning mustaqil tarix faniga aylanishi uchun sharoit vujudga keldi).

Qadimshunos olimlar dastlabki savdo muomalasi ibtidoiy jamoa tuzumining tosh asridan boshlanganligini isbotlaydi. Inson о‘z mehnati mahsulotlarini ayirboshlashi natijasida savdo-sotiqning ilk va sodda turini vujudga keltirdi: u tanqis ashyolarni pul о‘rnida ayirboshlay boshladi. Bunday tovar-pul muomalalari mintaqalarda turli kо‘rinishda amalga oshirilgan. Masalan, Osiyo va Afrikada “kauri” nomli chig‘anoqlar pul vazifasini о‘tagan. Ular ayrim elatlarda ibtidoiy jamoa tuzumi davridan boshlab milodning XX asrigacha savdo vositasi bо‘lib kelgan va kauri chig‘anoqlari qadimiy Xitoy, Yaponiya Hindistonda ancha vaqtgacha muomalada bо‘lgan. Ular milodning VI-VIII asrlarda Germaniyada, XI asrda Shvetsiyada ishlatilganligi, Gvineyada ham kauri tasviri tushirilgan pullar mavjud bо‘lganligi aniqlangan. Umuman olganda, kauri va shunga о‘xshash kо‘pgina narsalarni inson о‘z qо‘li bilan yaratishga intilgan va shuning uchun ayrim arxeologik qazilma ishlarida ma’dan yoki toshdan yasalgan taqlidiy kauriylarni ham uchratish mumkin. Bundan tashqari– qoramol, harsang, it tishi, chо‘chqa dumi, ma’dan parchasi singari narsalar ham savdo vositasi sifatida qо‘llanilgan. Odamzod о‘zi uchun qulay pul shaklini ixtiro etguniga qadar, mazkur “pul”larni tabiatdan olib savdo vositasi sifatida ishlatib turgan. Bunday pullar jamiyat taraqqiyotining ma’lum bosqichlarida о‘zini oqladi. Ammo vaqt о‘tishi bilan ular davr talabiga javob bermay qoldi. Demak, tosh asrda ham qabilalar о‘rtasida turli xil ashyolar ayirboshlangan. Qabila va jamoadagi mehnat taqsimoti moddiy va ehtiyoj buyumlarini ayriboshlashning rivojlanishida asosiy omil bо‘lgan. Ana shu tovar ayirboshlash natijasida ma’lum miqdorda mol ortib qolgan. U boshqa mollar narxining ekvivalentiga aylangan. Ana shu asnoda birinchi pullar paydo bо‘la boshladi.

Birinchi tanga pullar qachon paydo bо‘lgan degan savol hali uzil- kesil hal bо‘lgani yо‘q. Birinchi tanga qayerda zarb qilinganligi tо‘g‘risida antik olimlarning fikri turlicha. Jumladan, Birinchi tanga miloddan avvalgi XII asrlarda Xitoyda, keyinchalik Hindistonda muomalaga chiqarilgan. Chunonchi, Gerodot va Ksenofotlarning ma’lumotiga kо‘ra, birinchi oltin hamda kumush tangalar miloddan avvalgi VII asrda Kichik Osiyoning Lidiya davlatida Mermnad sulolasining asoschisi Giges (mil.av. 692-654 y.) davrida oltin va kumushning tabiiy qotishmasi elektrum (ba’zi manbalarda “elektra”, E.Rtveladzening “Drevniye moneti Sredney Azii” asarida – “oq oltin” iborasida qо‘llaniladi)dan zarb etilgan. Tulki lidiyaliklarda muqaddas hayvon hisoblanib, eng ulug‘ ma’buda Bassarayning ramzi tasviri bо‘lgan. Bu tangani lidiyaliklar oltin stater deb ataganlar. “Stater” yunoncha - “tarozi dastagi” degan ma’noni bildiradi. Lidiyaliklardan bir necha о‘n yillardan keyin Yunonistonning Egina shahrida ham tanga zarb qila boshlangan. Bunda biz lidiyaliklarning ta’sirini aslo kо‘rmaymiz. Eginada tangalarni Lidiyadan о‘zlashtirmay mustaqil ravishda ixtiro qilingan. Eginaliklar tangani sof kumushdan zarb qilganlar. Uning shakli ham, undagi tasvir ham Lidiyanikidan о‘zgacha bо‘lgan. Bu tangada toshbaqa tasvirlangan. Kо‘p о‘tmay, lidiyaliklar va eginaliklar ta’siri ostida Yunonistonning boshqa shaharlari, ularning Qora dengiz bо‘yidagi mustamlakalarida, keyin mustaqil ravishda Eron, Rim, Hindiston, Xitoy va boshqa joylarda tanga zarb qila boshladilar.

Lidiya davlati Krez davrida (mil. av. 561-546 y) Kir II tomonidan (546 y) qulatilgan. Keyin Bimetallizmga (tilla va kumush qorishmasi) asoslangan tanga tizimi tatbiq etilib, bu tizim Eronda keng tarqaldi1.

Tanganing zarb etilishi davlatning tashkil etilishi bilan ham bog‘liq. Biroq, Lidiya tangasini davlatning tashkil topishi bilanbog‘lash mumkin emas. Chunki Lidiya yoki Eginga nisbatan Shumer, Akkad, Bobil va yunon shahar davlatlarining taraqqiyoti yuqori darajada bо‘lgan, ammo ularda tanga zarb qilinmagan edi. Lidiya va Eginda savdo-sotiq rivoji tangani kashf etilishiga olib keldi.

Qadimgi Yunoniston tangalarida ma’budalar bilan birga muqaddas hayvonlar tasvirlangan. Masalan, Afina tangalarida Afina ma’budasinng bosh qismi yoki boyо‘g‘li, Olimpiya tangalarida esa bosh xudo Zevsning bosh qismi tasvirlangan. Qora dengizning shimoliy sohilida joylashgan yunonlarning Olviya shahri yeangalarida delfinga hamla qilayotgan burgut tasvirlangan. Xersonesda Deva ma’budasi, skiflarning tangalarida esa kamon tutgan chavandoz tasvirlangan.

Rim saltanatida imperatorlarning portreti va ular yuritgan siyosatni targ‘ib qiluvchi shiorlar ham aks etgan. Tanga metalining sifati о‘sha davlatning taraqqiyoti haqida ham ma’lumot beradi. Masalan, qadimgi yunon tangalari ichida Afina drahmasi yuqori sifati bilan ajralib turgan va yuqori baholangan. Tangalardagi ramziy ma’noni anglatuvchi belgilarning о‘zgarishi, davlatdagi о‘zgarishlar bilan bog‘liq. 

“Moneta” – sо‘zi qanday kirib kelgan? Bunga javobni Rim kumush tangalaridan olish mumkin. Birinchi marta “moneta” sо‘zi miloddan avvalgi 45 yilda Tit Kariziy zarb etgan tangada yozilgan. “Moneta” sо‘zi Yunona ma’budasining yana bir nomi bо‘lib, uning sharafiga zarb etilgan tangalar moneta deb atalgan.Ma’budani rimliklar “Juno Moneta” deb ataganlar. Rimliklar Yunona sharafiga Kapitoliy tepaligida ibodatxona qurdilar. Shu ibodatxonada miloddan avvvalgi IV asrning 2-yarmida Rimda birinchi marta tanga chiqarish ustaxonasi ochilgan. Bu yerda yalpoq, mis – asslar zarb qilingan. “Moneta” sо‘zi tangalarning о‘zida ham qayd qilingan. Xususan, miloddan avvalgi birinchi asr о‘rtalarida Rim magistrati Tit Kariziy nomidan zarb qilingan tangalarning old tomonida nozik bir ayol Yunona ma’budasining tasviri va “moneta” sо‘zini kо‘rish mumkin. Keyinchalik bu sо‘z boshqa xalqlarga ham yoyilib ketdi va shu tariqa metall pullarni kо‘pincha moneta deb atay boshladilar. Demak, “moneta” sо‘zi aslida lotincha bо‘lib, Pyotr I davrida keng ishlatila boshlangan.

Numizmatika о‘zining metodikasi va terminologiyasiga ega.