Nukus-2013 mavzu. KİRİSh. HayoTİy faoliYat xavfsiZLİGİNİng asosiy nuchalari. Fanning predmeti, obekti, maqsadi va mazmuni. Reja

1. Zilzilaning kelib chiqish sabablari, tarqalishi va halokatli oqibatlari. İnsoniyat tarixida yuzlarcha halokatli zilzilalar bwlib wtgani yozma manbalarda ma`lum. Yunonistondagi qadimgi Pompey xarobalari shundan dalolat beradi. Olimlar ummon tubidan kwplab qadimiy shaharlarning xarobalarini topishgan. Hozirgi İssiqkwl qirg`oqlari bwylab ham kwhna davr inshoatlari, saroylar va qasrlarning qoldiqlari hamon saqlanib, wsha qadimiy yer silkinishlaridan guvohlik berib turibdi. Oxirgi 50 yil ichida bwlib wtgan kuchli zilzilalar ichida vayrongarchilik va qurbonlar miqyosiga kwra Chili, San-Fransisko, Tolio, Ashxabot va Spitak, Toshkentdagi va boshqalar ajralib turadi. 1948 - yilgi Ashxabot (100 ming odam halok bwlgan, 8-9 ball) zilzilasidan keyingi eng dahshatli fojeya Spitak zilzilasi nomini (unda 30 ming odam halok bwlgan) oldi. U 1988 - yili 7 dekabr kuni sodir bwldi. Dastlabki kuchli silkinishning wzida 20 mingli Spitak shahri va uning atrofidagi bir necha qishloqlar butunlay yakson bwldi. 200 mingli Leninakan shahri zamonaviy binolarning yarimidan kwpi quladi yoki tiklab bwlmaydigan ahvolga keldi. 120 mingli sanoat markazi bwlgan Kirovakan shahri va katta qishloqlar talofat topdi.San-Fransiskoda 1906 - yil 18 - apreldagi yer qimirlashida 700 aholi halok bwlgan. Moddiy ziyon 1,5 mlrd. dollorni tashkil qilgan. İkki kun yong`in mobaynida 500 ga yaqin kvartallar yonib hech narsa qolmagan hammasi bwlib 350 ming kishi halokatga uchragan. Yaponiyada 1995 - yil 17 - yanvarda kuchli yer qimirlashi rwy bergan. Uning episentiri yirik Koba portining markazida joylashgan bwlib juda katta kwlamda muhandislik va kommunal inshootlarning vayron bwlishiga, uy- joylarni buzilishiga olib kelgan. Bu ofat natijasida ularning buzilgan bwlaklari ostida beshming ta odam nobud bwlgan va 500 ming oila uy-joysiz qolgan. 1995 – yil 27 – mayday Rossiya davlatining Neftegorsk shahrida 9,2 ball kuchlanishga ega bwlgan wta kuchli yer silkinishi rwy berdi. Ma`lumotlarga kwra uning natijasida shahardagi 95 foizdan oshiq inshootlar vayron bwlgan va nobut bwlgan. Eng kuchli zilzila Wzbekistonda 1902 – yilda (8-9 balli) Andijonda bwlgan. 1946 – yili Namanganda (Chotqol zilzilasi nomi bilan), Toshkentda 1968 va 1966 – yil (7-8 ball) (1000 martagacha), Gazlida 8-10 ball, Tojikistonda 1907 – yil, Hisorda 9 – 10 ball, 15 ga yaqin qishloqlar xonavayron bwlgan, 1000 ga yaqin odam nobud bwlgan. 1911 – yilda Pomirda Sarez zilzilasi. Tog` wpirilib, Usoy degan twg`on hosil qilingan. Murg`ob daryosini twsib qolib, seriz degan kwl paydo bwlgan. Bu vayrongarchiliklarning shunchalik kattaligigiga sabablar nimaq Birinchi navbatdagisining paydo bwlishidagi yer qobig`idagi ichki kuchlarning ta`siri, ularning yer yuzasidagi inshootlarga kwrsatgan zarbasining kuchi, ikkinchi navbatda uy–joy binolarini, korxonalarni, inshootlarni kwrish ishlarining sifatsiz olib borilgani, zilzilaga bardosh beradigan qilib qwrilmagani, ularni loyihalash va qurishda ywl qwyilgan xatoliklar hamda nazoratga kam e`tibor berilgandadir. Aholini va xwjalik inshootlari joylashgan hududlarni zilzila tufayli sodir bwladigan halokatdan muhofaza qilishni tashkil qilish uchun zilzila tarqalgan hududlarni, paydo bwlish sabablarini, genetik turlarini, tasnifini wrganish, inshootga kwrsatadigan kuchlarni baholash, bashorat qilish va kompleks chora tadbirlarning tarkibini kwrib chiqish kerak.

Zilzila paytida er qobig`ida seysmik twlqinlar hosil bwladi. Twlqinlarning tarqalish markazi giposentr yoki zilzila wchog`i deb ataladi. Chuqurligi 2 – 70 km ga boradi. Er yuzasidagi markazi –epitsentr deb ataladi. Ma`lumotlarga kwra seysmik twlqinlar uch xil –bwylama, kwndalang, turlarga bwlinadi. Ularning aholi yashaydigan hududlar va inshoatlarga kwrsatadigan kuchlarining ta`siri yerning geologik, geomorfologik, gidrogeologik va muhandislik geologik sharoitlarga bog`liq bwlib, ularni wrganish, baholash, bashorat qilish bilan muhandislik geologiyasi shug`ullanadi.