Nukleinkislotalar

26-rasm. T- RNKmolekulasiningtuzilishi.
t-RNKlarqandayaminokislotalarnitashilishigaqarabt-RNK^val, t-RNK^leyvahokazoshaklidayoziladi. Ko’pchilikt-RNKlarningoxirgi 5'-tomoniguanin, ikkinchiakseptori 3'- uchiesatrinukleotidTSTSAbilanyakunlanadi.
TransportRNKningikkilamchistrukturasito’rtyokibeshtaqo’shzanjirlishaxobchavabirnechatugunchalardaniborat. t-RNKtarkibidaakseptor, antikodon, digidrouridil (D), psevdouridil (TΨS) qismlarivayanaqo’shimchashaxobchalarnitutadi. Ma’lumki, t-RNKakseptorqismiTSTSAnukleotidqoldiqlaridaniboratbo’lib, adenindagiribozaninggidroksil guruhigaaminokislotabog’lanadi. TransportRNKbilanaminokislotaningbog’langanbirikmasiniaminoatsil – t-RNK (aatRNK) debataladi. Ularoqsilsintezidaadaptorlikfunksiyanibajarib, uchharflikodonni 20 harfli (aminokislotali) polipeptidzanjirigaaylantiradi.
TransportRNKningantikodonlitugunchasio’zigaxosuchtanukleotiddantashkiltopgantripletbo’lib, ui-RNKdagikodonbilanbog’lanishidaishtiroketadi. Psevdouridinlituguncha (TΨS) t-RNKda yettitanukleotiddantuzilganbo’lib, tarkibidapsevdouridinazotasosinitutadi. t-RNKningmazkurqismiribosomabilanbog’lanishidaqatnashadi.
TransportRNK12tanukleotidqoldig’idantashkiltopgan, digidrouridinli (D) qismhammavjud. Ushbutugunchaaminoatsil-tRNK-sintetazafermentibilanbog’lanadi. TransportRNKtarkibidaqo’shimchatugunchalarhammavjud. Ularko’proqt-RNKlarniguruhlargaajratishdabelgisifatidaxizmatqiladi. Transport RNKlarning 75% birinchi guruhlargakirib, ulardagiqo’shimchatugunchalar 3-5 juftasoslaridaniborat. Ikkinchiguruhdagit-RNKlar 13-21tajuftazotasoslarinitutib, ulardagitugunchalaraksariyatbir-birlaribilanbog’lanmaydilar.
TransportRNKningfazoviyshaklitirsaksimon-bukilganuchlamchistrukturagaega. Azotasoslarining 60% metillanganholdabo’ladi.
3.13 RibosomRNK
YuqorimolekulaliribosomRNKribonukleotidzarrachalariningasosiystrukturasibo’lib, ribosomalardagi 30-40S va 50-60S subbirliklarningshakllanishidabevositaishtiroketadi. RibosomRNKtranslyatsiyajarayonidai-RNKvaaminoatsil-tRNKbilanbevositaaloqadabo’ladi.
RibosomRNKningmolekulyarmassasikattabo’lib (35000 – 1000000), tarkibida 100-3100tanukleotidqoldig’idaniborat. MazkurRNKningikkilamchistrukturasideyilganda,polinukleotidzanjirningbukilganspiralliqismlaritushuniladi. RibosomRNKninguchlamchistrukturasitayoqchayokidumaloq-doirashaklidabo’lib, tashqitomonioqsillarbilano’ralgan.
Kichikmolekulali 5S r-RNKoqsillarbilanbirgalikdaribosomaningsubbirligibo’lib, peptidiltransferazalimarkazbilanoqsiltabiatli (EF-G) domenlar o’rtasida vositachi bo’lib xizmatqiladi. RibosomRNKningtarkibidaazotasoslaridanguaninvasitozinlaroddiynuleotidlarganisbatanko’pmiqdordabo’ladi. YuqorimolekulaliRNKningikkilamchistrukturasidaqo’shzanjirliqismlar va tugunchalar uchrab turadi. HammaribosomRNKlar 5S-RNKdantashqarihujayraningyadrochasidashakllanadi. YadrochadayuqorimolekulaliRNKvaoqsillarishtirokidaribosomahosilbo’ladi. Ribosomadagioqsillargistonlargao’xshashasoslixususiyatgaegabo’lib, strukturalivafermentativfunksiyanibajaradi.
Ribosomalarendoplazmatikto’rningustkiqismi, sitoplazma, yadrocha, mitoxondriya, xloroplastlardauchraydi. Ularikkitasubbirliklardantashkiltopgan. Hajmivamolekulyarmassasibo’yicharibosomalaruch guruhgabo’linadi:

1. 
   70S ribosomprokariotlargategishlibo’lib, 30S va 50S subbirliklardantashkiltopgan.
   
2. 
   80S ribosomeukariotlargaxosbo’lib, 40S va 60S birliklardaniborat.
   
3. 
   Mitoxondriyavaxloroplastlardabo’ladiganribosomalarbo’lib, ular 70Snitashkilqiladi.
   

80S ribosomningkichikbirligibirmolekulaRNK (18S) va 33 xiloqsilmolekulasidantashkiltopgan. Kattabirlikdaesa, uchxilRNK (5S, 8S, 28S) va 50 gayaqinoqsilmolekulasidaniborat. Ribosomaoqsillariribosomaningstrukturasinimustahkamlashdavafermentativvazifanibajarishdaishtiroketadilar. Ribosomadakichikvakattabirliklaro’zaromagniyionlariorqalibog’lanadilar. Ribosomadaikkitajo’yak (ariqcha) bo’lib, biri m-RNKnibog’lashda, ikkinchisiesapolipeptidzanjiriniuzaytirishdaxizmatqiladi. Bulardantashqari, ribosomadaikkitamarkazjoylashgan. Biriniaminoatsil (A-markaz), ikkinchisipeptidil (P-markaz) bo’lib, ularoqsilsinteziniamalgaoshirishdaxizmatqiladi.
RNKninguchinchituriinformatsionRNK (i-RNK) yokivositachim-RNK (mesenjer) debataladi. RNKningbuturiumumiyRNKning 5% initashkiletadi. Uhamsitoplazmadavayadrodauchrab, nukleotidtarkibibo’yichaDNKmolekulasiningmuayyanbirqismnukleotidlariningnusxasihisoblanadi. BuRNKDNKmolekulasidagiaxborotnioqsilsintezlaydiganorgonoid-ribosomalargaolibboradi. i-RNKningmolekulyarmassasibirmilliongayaqinbo’lib, ularningnukleotidtarkibisintezlanayotganoqsilningmolekulyarog’irligigaqarabharxilbo’ladi. i-RNKningsintezlanishiyadrodaboshlanib, so’ngsitoplazmagao’tibribosomagao’rnashadivaoqsilsintezidaqolip (matritsa) rolinibajaradi.
InformatsionRNKbirnechaqismlardantashkiltopib, uninginformativqismioqsilsintezidamatritsavazifasinibajaradi. Informativbo’lmaganqismipoliadeninfragmentlaridantashkiltopgan (50-400 nukleotidqoldig’idaniborat). i-RNKmolekulasidagipoliAyonida 30 nukleotiddantashkiltopganakseptorqismibo’lib, uribosomabilanbog’lanishdaishtiroketadi. Molekulaning 5^/oxiridaalohidastrukturabo’lib, uniKEP (inglizchacap-qalpoq) debataladi. U 7-metilguanozintrifosfatbo’lib, RNKnifermentta’siridansaqlab, translyatsiyadaishtiroketadi. i-RNKmolekulasidaginoinformativqismi, molekulanibirme’yordaturishinita’minlaydi. InformatsionRNKningsinteziyadrodanboshlanib, sitoplazmadayakunlanishiga RNKning yetilishjarayonideyiladi.
ViruslarRNKsialohidaguruhnitashkiletadi. UbirinchinavbatdavazifasijihatidanhujayralarRNKsidanfarqqiladi. UlarnigenetikRNKdebhamataladi. Uningmolekulyarmassasikattabo’lib, 10⁶-10⁷atrofidabo’ladi.
Ribonukleinkislotalar (RNK) ningkimyoviytuzilishiDNKgao’xshash, faqatRNKtarkibidatimino’rnidauratsilvadezoksiribozao’rnidaribozauchraydi. UlarasosanUMF, SMF, AMFvaGMFlardantashkiltopgan. RNKhamnukleotidlarningbog’lanishixuddiDNKgao’xshash, ya’ninukleotidlaro’zarofosfodiefirbog’lariorqalibirikadilar. RNKmolekulatarkibidaozmiqdordabo’lsa-da, 5-metilsitozin, 1-metilguaninvapsevdouratsillaruchraydi.
RNKmolekulasibittapolenukleotidzanjiridantashkiltopganbo’lib, uningfazoviykonfiguratsiyasibeqarorbo’ladi. RNKningayrimqismlaribir-birigayaqinkelib, o’zarovodorodbog’laribilanbirikadivaspiralstrukturahosilqiladi. BundaystrukturalarRNKxillarigaqarabharxilshakldabo’ladi. RNKlarningmolekulasidaspirallashganqismlarbilanbirqatordaspiralbo’lmaganjoylarhamuchraydi. AkademikA.S.Spirinningko’rsatishicha, eritmaningionkuchi, harorativaboshqaomillargaqarab, RNKningmakromolekulalariharxilstrukturagaegabo’lishimumkin.