Nuklein kislotalar

3.2 Nukleozid va nukleotidlar
Azot asoslarining pentozalar bilan hosil qilgan birikmasini nukleozidlar deyiladi. Nuklein kislotalardan ajratilgan nukleozidlar N-glikozidlardir. Nukleozid tarkibida D-riboza bo’lsa ribonukleozidlar, agar dezoksiriboza uchrasa, dezoksiribonukleozidlar deb ataladi. Nukleozidlar purindagi N₉, pirimidindagi N₁ atomlariga pentozalar -konfiguratsiyali glikozid bog’lari orqali bog’lanadi. Ularning nomlanishi tarkibidagi getrosiklik azotli asoslardan kelib chiqadi (5-jadval). Misol tariqasida, ikki xil nomdagi nukleozidni keltiramiz:


Nukleozidlar
Pirimidinli Purinli
Ribonukleozid dezoksiribonukleozid


Nukleotidlar

Adenozinning 3– mono-, di-, trifosfonukleotidlari (5¹).


Nukleozidlarning to’liq va qisqartirilgan nomlari
2-jadval

Asoslar	Ribonukleozid	Qisqargan belgisi	Dezoksiribonukleozid	Qisqargan belgisi
Adenin	Adenozin	A	Dezoksiadenozin	dA
Guanin	Guanozin	G	Dezoksiguanozin	dG
Sitozin	Sitidin	S	Dezoksisitidin	dS
Timin	Timidin	T	Dezoksitimidin	dT
Uratsil	Uridin	U	-	-

Nukleotidlar nukleozidlarning monofosforli efirlaridir. Ular nuklein kislotalarning monomeri hisoblanadi. Ularning tarkibida azotli asoslar (purin va pirimidin) uglevod komponentlari (riboza va dezoksiriboza) va fosfor kislotalari bo’ladi.

Ribonukleotidlarda fosfor kislotasi ribozaning 2^/, 3^/ va 5^/ atomlariga bog’lanishi mumkin.

Dezoksiribonukleotidlarda fosfor kislotasining qoldig’i dezoksiribozaning 3^/ va 5^/ uglerod atomlari orqali bog’lanadilar.
Nuklein kislotalarning qoldiqlari mononukleotidlar bo’lib, ular ikki xil bo’lishlari mumkin. RNKning mononukleotidlari: adenozin-3^/ - va 5^/-fosfatlar (adenil kislota), guanozin-3^/ - va 5^/ - fosfatlar (guanil kislota), sitidin-3^/ va 5^/ - fosfatlar (sitidil kislota), uridin -3^/ - va 5^/ fosfatlar (uridil kislota).
DNKning mononukleotidlari: 2^/ dezoksiadenozin-3^/ va 5^/ fosfatlar (dezoksiadenil kislota), 2^/ dezoksiguanozin-3^/ -5^/ - fosfatlar (dezoksiguanil kislota), 2^/ dezoksitimidin -3^/ va 5^/ fosfatlar (dezoksitimidil kislota), 2^/ dezoksisitidin-3^/ va 5^/ fosfatlar (dezoksisitidil kislota).
Monofosfatlarda fosfat atomi uglerodning 5^/ atomiga bog’langan bo’lsa, ularni AMF, GMF, dAMF lar deb ataladi.
Nukleozidmonofosfatlardan tashqari, tirik organizmlarda nukleoziddifosfat va nukleozidtrifosfatlar uchraydi:

Nukleoziddifosfat va nukleotidtrifosfat tarkibidagi fosfat kislotalari bir-birlari bilan yuqori potensial energiyaga ega bo’lgan angidrid bog’lari orqali bog’lanib, ularni makroerglar deb ataladi. Makroergli ribonukleatidtrifosfatlar RNK va DNKlarning biosintezida dastlabki substrat hisoblanadi.
Hujayra metabolizmida ATF markaziy o’rin egallab oksidlanishi, substratli va fotosintetik fosforlanish reaksiyalarining mahsuli bo’lib, organizmda akkumulyatorlik vazifasini o’taydi. Har qanday biologik jarayonlarda energiya manbai sifatida ATF xizmat qiladi. ATFdan tashqari bo’lgan trifosfatlar ham muayyan biologik vazifalarni bajaradilar. Jumladan, GTF oqsilning translyatsiyasida, UTF uglevodlar sintezida va STF esa glitserofosfolipidlar biosintezida ishtirok etadilar.
Nukleotidlarning molekulyar og’irligi 330 ga teng. Bakteriofag nuklein kislotasining molekulyar massasi 1,9.10⁶ Da. Demak, tarkibida 5760 nukleotid qoldig’i bor (900000:330).
Hujayrada oddiy nukleotidlardan tashqari yana siklik -3^/,5^/ -adenil va siklik 3^/,5^/ guanil kislotalar ham uchraydi:

Siklik nukleotidlar biologik faol moddalar bo’lib, hujayraga tashqaridan keladigan xabarlar (gormon, neyromediator va boshqalar) uchun vositachilik rolini bajaradilar. Ular siklaza fermentlari yordamida sintezlanib, faolliklari esa har xil effektorlar, jumladan, gormonlar orqali boshqariladi.

3.