Noyob 2-ma'ruza

 Qushlarning o‘ziga xos xususiyatlari va ko‘payishi 
Qushlar sinfiga par, pat bilan qoplangan va oldingi oyoqlari qanotga 
aylanib, havoda uchishga moslashgai issiq qonli umurtqali hayvonlar kiradi. 
Qushlarning keyingi oyoqlari erda va daraxtlarda yurishga yaxshi moslashgan 
bo‘ladi. 
Qushlarning tanasi zich va asosan yumaloq shaklda bo‘ladi. Boshi unchalik 
katta emas, bo‘yni uzun va harakatchan. Oldingi oyoqlari, ya’ni qanotlari tinch 
turganda tanasi yoniga yig‘ilgan bo‘ladi. Qushlarning pat va parlari gavdasiga 
suyri shaklini beradi.
Kaptarlar, yapaloqqushlar, lochinsimonlar va to‘tiqushlarning ustki 
tumshug‘i asosida voskovitsasi bor, bu yumshoq teri bo‘lib, tumshuqning ustiga 
bo‘rtib chiqib turadi.
Qushlar anatomik tuzilishi jihatidan o‘zlarining bevosita ajdodlariga, ya’ni 
sudralib yuruvchilarga juda yaqin turadi. Qushlarning terisi sudralib 
yuruvchilarniki singari quruq, deyarli teri bezlari bo‘lmaydi. Qushlarning oyoqlari 
tangachali teri bilan qoplangan. Ularning pati va pari sudralib yuruvchilarning 
tangachasi singari shoxsimon moddadan tuzilgan. Sudralib yuruvchilar singari 
qushlarda ham ichak, siydik yo‘li va ko‘payishorganlari teshiklari kloakaga 
ochiladi. Ayniqsa, ularning embrionlari o‘rtasida juda ko‘p o‘xshashliklar bor.
Qushlarning asosiy progressiv belgilariga ularning ko‘ruv va eshituv 
organlarining yaxshi tarakqiy etganligi, bosh miyasining murakkab rivojlanganligi, 
gavda haroratining doimiy yuqori bo‘lib turishi (gomoyotermik) organizmning 
butun hayot faoliyatini kuchaytiradi va qushlarni muhitga, jumladan, atrofdagi 
haroratga kamroq bog‘liq qilib qo‘yadi. Qushlarning yuragi to‘rt kamerali bo‘lishi, 
havoda oson harakatlanishni ta’min etadigan va differentsiyallangan murakkab pat 
qoplamining yuzaga kelganligi havoda uchish uchun yordam qilib, qushlarning 
tarqalishi va oziq topishiga keng imkoniyatlar ochib bergan murakkab moslamalar 
kompleksi borligidir.
Qushlarning hajmi va massasi ham turlicha. Masalan: Yangi Gvineya 
Kazuarlarining og‘irligi 50-70 kg gacha boradi, Afrika tuyaqushining bo‘yi 2,5-3 
m va og‘irligi 90-100 kg gacha etadi. Uchib yuruvchi qushlardan albatroslar 

---

qanotini yoyganda kengligi 3,6 m gacha, tasqaraniki 3,25 m gacha va 
saqoqushlarniki 3,1 m gacha boradi. Uchib yuruvchi qushlar orasida eng yirigi 
oqqush hisoblanadi. Uning massasi 22 kg gacha etadi. eng kichik va engil qush 
kolibrilar bo‘lib, ularning hajmi qovoqarilarday va og‘irligi 1,7-2 g keladi. 
Ko‘pchilik kolibrilarning og‘irligi 3-8 g atrofida bo‘ladi.
Qushlarning oldingi oyoqlari shaklan o‘zgarib, qanotga aylangan. Aorta yoyi 
bitta bo‘lib, o‘ng tomonga burilgan. Bosh miya yarimsharlari tubi oldingi miya, 
o‘rta miya va miyacha hisobiga progressiv taraqqiy etgan. Qushlarning tashqi va 
ichki tuzilishi kaptar misolida o‘rganiladi (8). 
Kaptarning gavdasi ham boshqa qushlarnikiga o‘xshab pat va parlar bilan 
qoplangan. Tanasi tuxumsimon shaklda, boshi kichkina va yumaloq. Boshining 
oldingi tomonida tumshug‘i bor, tumshug‘i ikki qismdan, ya’ni yuqorigisi - 
tumshuq usti va pastkisi - tumshuq ostidan iborat. Tumshug‘i shox parda bilan 
qoplangan suyak jag‘laridan tuzilgan. Hozirgi yashab turgan qushlarda tishlari 
bo‘lmaydi. Bu esa ularning uchishi uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan tana 
massasini engillashtiradi.
Qushlar tumshug‘i yordamida oziq yig‘adi, ko‘pchiligi oziqni tumshug‘i 
bilan maydalaydi, uya quradi, dushmanlardan o‘zlarini himoya qiladi. Umuman 
qushlar tumshug‘ining kattaligi va shakli oziq turiga qarab turli qushlarda har xil 
bo‘ladi 
Tumshug‘i asosida burun teshiklari joylashgan. Boshining ikki yonida yirik 
ko‘zlari bo‘lib, ularda ustki va pastki qovoqlardan tashqari yumgich pardalari ham 
bor. Ko‘zlaridan orqaroqda birmuncha pastda patlari orasida quloq teshiklari 
joylashgan. Ayrim qushlar (qirg‘ovul, qur)ning boshida go‘shtdor hosilalari- taroq 
va halqalar bo‘ladi. Umuman, qushlarning gavdasi (kaptar, qarg‘a, chumchuq) 
nisbatan kichik boshi, uzun harakatchan bo‘yni, tuxumsimon tanasi hamda bir 
juftdan oyoq va qanotlardan iborat. Havoda ular boshini oldinga chiqarib, 
oyoqlarini tanasiga tortib yoki orqaga uzatib uchadi. Bunda ularning tanasi havo 
qarshiligiga kamroq uchraydigan shaklga keladi. Qushlarning dumi kichrayib, 
go‘shtdor kichkina do‘mboqqa aylangan, bu do‘mboqda elpig‘ichdek yozila 
oladigan uzun-uzun serbar patlar bo‘ladi. O‘zgarib, qanotga aylangan oldingi 
oyoqlari lotincha «Z» harfi shaklida bo‘ladi, ya’ni bu oyoqlarining uchta asosiy 
bo‘limi bir-biriga nisbatan biror burchak ostida turadi va shunga ko‘ra butunlay 
yozila olmaydi (11). 
Pat, par qushlar sinfining xarakterli belgisidir. Ular qush tanasini 
sovish va namiqishdan saqlaydi. Ayni vaqtda pat bilan par tanaga suyrisimon 
shakl beradi va qanotning uchish yuzasini hosil qiladi. 
Pat 
rivojlanishining 
boshlang‘ich 
stadiyasida 
shox 
tangacha 
boshlang‘ichiga juda o‘xshaydi. Shunga asoslanib pat va parni sudralib 
yuruvchilar tangachasining o‘zgargan bir turi deb hisoblash mumkin. 
Muguzsimon tangachalar qushlarning oyoqlarida saqlanib qolgan. Sudralib 
yuruvchnlardan qushlarga bezsiz quruq teri meros bo‘lib o‘tgan. Ularning 

---

dum ildizi ustidagi bittagina dumg‘aza bezi yog‘ ajratib chiqaradi. Bu yog‘ 
yordamida pat yoki par namiqishdan saqlanadi. Cho‘lda yashaydigan ba’zi 
bir qushlar, masalan, to‘xta- tuvaloqda bu bez bo‘lmaydi. 
Qushlarning jag‘ suyaklari tishsiz bo‘lib tumshuqni hosil qiladigap 
shoxsimon g‘ilofga o‘ralgan bo‘ladi. Bu g‘ilofning yuqori qismi tumshuq usti, 
pastki qismi esa tumshuq osti deb ataladi. Tumshuqning shakli va katta-
kichikligi turli-tuman bo‘lib, asosan oziqlanish xarakteriga va uni topish 
usuliga bog‘liq. 
Qushlarning skeleti engil va mustahkam bo‘lishi bilan ajralib turadi. 
Uzun suyaklarining ko‘pchiligining uchi kovak naysimoi tuzilgan bo‘lib, 
ichida havo bor. Kalla suyaklari juda yupqa bo‘ladi. Katta yoshli qushlarda 
ba’zi suyaklar orasidagi chegaralar yo‘qolib ketib, kalla suyagi yupqa 
devorli, choksiz sidirg‘a suyak qutichaga o‘xshaydi. Shuning uchun ham 
kalla suyagi juda mustahkam bo‘ladi. Qushlar yuragi to‘rt kamerali bo‘lib, 
nisbatan ancha kattadir (mayda qushlarning yuragi tana massasining 1,8 
protsentini tashkil etadi). Arterial qon venoz qondan butunlay ajralgan 
bo‘ladi. Qushlarning yuragi minutiga bir necha yuz marta uradi. O‘pkasi 
kichkina, ammo bronxlarning asosiy tarmoqlaridan boshlanadigan yupqa 
devorli havo xaltalari bir necha juft bo‘lgani uchun o‘pkada oksidlanish 
prosessi tezroq boradi. Havo xaltalari ichki organlar orasidagi bo‘shliqni 
to‘ldiradi, ko‘pgina tarmoqlari teri ostiga va hatto suyaklarga o‘tadi. Havo 
xaltalari nafas olish prosessida ishtirok etadi. Shuningdek, ular organlar 
orasida ichi hovol yumshoq qatlam hosil qilib, tanani issiqlik yo‘qotishdan 
saqlaydi, uzoqqa uchish vaqtida organizm qizib ketganida esa uni sovitadi 
(12). 
Qushlarda haqiqiy hiqildoqdan tashqari, pastki hiqildoq ham bor. Bu 
hiqildoq traxeyaning pastida, uning bronxlarga bo‘lingan joyida joylashgan. 
Qushlarning pastki hiqildog‘i umurtqali boshda hayvonlarga qarama-qarshi 
ovoz apparati rolini bajaradi. Qushlar hayotida ovozning ahamiyati juda 
katta. Ular mayl bildirib qichqiradi, tahlika yoki tashvish bildirib tovush 
chiqaradi, ya’ni Boshqa qushlarni ogohlantiradi, juftlashish davrida esa 
qo‘shilishga chaqiradi. 
Qushlarda moddalar almashinuvi juda intensiv boradi. Oziq juda tez 
hazm bo‘ladi, masalan, chumchuqsimon qushlar ichagidan suvli mevalar 
sakkiz-o‘n minutda o‘tib ketadi. Shuning uchun ham qushlarning oziqqa 
ehtiyoji juda kattadir. 
Ko‘pchilik qushlarnnng me’dasi juda katta. Qushlarning bu organi ikki 
qismga oldingi bezli qism va orqadagi etdor qismga bo‘linadi, Me’daning 
bezli qismida kimyoviy o‘zgarishlarga uchraydi, ko‘pincha toshchalar yoki 
qum bo‘ladigap etdor (muskulli) qismida esa oziq mexanik ravishda 
o‘zgaradi. 
Sezgi organlari ichida ko‘zlari eng yaxshi rivojlangan bo‘lib, havoda 

---

hayot kechirish bilan bog‘liqdir: qushlar uchgan vaqtida tevarak-atrofni 
yaxshi ko‘rib, yo‘l topa bilishi kerak. Qushlarning ko‘zi nisbatan katta 
bo‘ladi: ular uzoq va yaqindagi narsalarni yaxshi ko‘ra oladi. 
Lochinlarning eshitish organi yaxshi rivojlangan bo‘lib, ular 
exolokatsiya yordamida orientirlana oladilar. 
Qushlarning tashqi ko‘rinishini tasvirlaganda tanasining har xil 
qismlari va patlari eslatib o‘tiladi. Ularning nomi 24- rasmda ko‘rsatilgan. 
Qushlarning uzunligi deganda tumshug‘ining uchidan dumining uchigacha 
bo‘lgan masofa tushuniladi. Bu masofa qushning orqa tomonidan boshlab 
o‘lchanadi. Qanotining uzunligi panja bukmasidan eng uzun qoqish patining 
uchigacha o‘lchanadi. Maksimal darajada yozilgan qanotlarining eng chekka 
nuqtalari orasidagi masofani orqadan o‘lchab, qanotlarining eni aniqlanadi. 
Qushlarning amaliy ahamiyati katta va juda turli-tumandir. Qanotli 
himoyachilarimiz zararli hasharotlar va mayda kemiruvchilarni qirib, qishloq 
xo‘jaligi va o‘rmon xo‘jaligiga katta foyda keltiradilar. Ba’zi qushlar ziyon 
ham etkazadi (chumchuqlar, shchuroklar, botqoq bo‘ktargisi va boshqalar). 
Qushlarning ko‘pchilik xillari ov qilinadi. Qushlar katta estetik ahamiyatga 
ham ega. 
Qushlar narining qorin bo‘shlig‘ida joylashgan bir juft dukkaksimon 
urug‘donlari bo‘lib, ulardan chiqadigan bir juft urug‘yo‘li kloakaga ochiladi. 
Ayrim qushlar (g‘ozlar) narida kuyikish organi boladi. Qushlar modasida 
odatda bitta chap tuxumdon buyrak yaqinida joylashgan. Tuxumdondan 
chiqqan tuxum tuxum yoliga o‘tib, urug‘lanadi va oqsil qobiqqa o‘raladi. 
Tuxum keng bachadonga tushib, ohak po‘choq bilan qoplanadi; so‘ngra 
jinsiy qin orqali kloakaga o‘tadi. 
Qushlarning tuxumi yirik sariqlik va oqsildan iborat zahira 
moddalarboy bo‘ladi. Tuxum sariqligi ustida murtak diski joylashgan. 
Undan murtak rivojlanadi. Tuxumning to‘mtoq qismidagi ohak po‘choq va 
po‘choqosti parda ostida havo bilan to‘lgan bo‘shliq bo‘ladi (88-rasm). 
Rivojlanayotgan murtakning nafas olishi uchun havo zarur bo‘ladi (13). 
Qushlar va boshqa ko‘pchilik hayvonlarning hayot sikli yashash muhiti 
sharoiti bilan bog‘liq bo‘lib, yil davomida o‘zgarib turadi. Ularning ko‘payishi yil 
faslining bolalarni boqish uchun eng qulay, oziq-ovqat mo‘l bo‘lgan bahorga 
to‘g‘ri keladi. Qushlar yillik hayot siklini ko‘payishga tayyorgarlik ko‘rish, 
ko‘payish, qishga tayyorgarlik ko‘rish va qishlov davrlariga bo‘lish mumkin. 
Ko‘payishga tayyorgarlik davrida qushlar juft hosil qiladi. Monogamiya deb 
ataladigan bu jarayon ko‘pchilik qushlar uchun xos. Bir qancha qushlar (oqqushlar, 
laylaklar, lochinlar) jufti bir necha yil, hatto umr bo‘yi saqlanib qoladi; boshqalari 
faqat ko‘payish davrida juft hosil qiladi. O‘rdaklarning jufti tuxum qo‘yishdan 
oldin tarqab ketadi. Bir qancha qushlar juft hosil qilmaydi nari ko‘payish davrida 
modasini otalantiradi nasli to‘g‘risida faqat modasi g‘amxo‘rlik qiladi. Bu hodisa 

---

poligamiya deyiladi. Poligamiya ko‘pchilik tovuqsimonlar (qirg‘ovul, qur, karqur, 
tovuq) uchun xos. 
Ko‘pchilik qushlarning narlari juft hosil qilish va ko‘payish oldidan turli 
harakatlar va sayrash orqali urg‘ochisini jalb qilishga harakat qiladi; ayrim poligam 
qushlarning narlari o‘rtasida urush ham bo‘lib o‘tadi. Turnalarning narlari raqsga 
tushganga o‘xshash harakatlar qiladi; tovuslar dumidagi patlarini yoyib, o‘z 
go‘zalligini namoyon qiladi. Chaylahi qushlar nari esa o‘tlar, shox-shabbalar va 
barglardan uya qurib, uni chiroyli toshlar, chig‘anoqlar va boshqa ko‘zga 
tashlanadigan narsalar bilan bezatadi. Uyaga urg‘ochisini olib kirib, unga gul yoki 
biron chiroyli narsa in’om etadi. Qushlarning sayrashi ham modasini jalb qilishga 
qaratilgan. Ularning modasi erkagini tanlab, uning bilan juft hosil qiladi. Afrika 
tuyaqushlarining esa urg‘ochisi o‘zini namoyish etib, erkagini jalb qilishga harakat 
qiladi (14). 
Ko‘payishidan oldin ko‘pchilik qushlar uya qurishga kirishadi. Laylaklar 
singan shoxchalardan daraxtlar, simyog‘ochlar va trubalar ustiga uya qurib, har yili 
uni yangilab turadi. Qo‘ng‘irlar suv o‘simliklaridan suzib yuruvchi uya yasaydi. 
Ko‘pchilik qushlar daraxtlar kovagiga uya quradi. Qaldirg‘ochlar imoratlar 
devoriga so‘lak bilan aralashtirilgan loydan choraksharsimon uya quradi. 
Ko‘ktarg‘oqlar, kurkunaklar, jarliklar va daryolarning tik qirg‘oqlarini kovlab uya 
yasaydi. CHumchuqsimonlar daraxt shoxlari ayrisiga quruq o‘tlar,shox, patlar va 
boshqa narsalardan kosasimon chiroyli uya quradi. Faqat ayrim qushlar maxsus 
uya qurmaydi. Kakkular o‘z tuxumini boshqa qushlar iniga tashlab ketadi. 
Kayralar va pingvinlar er ustidagi chuqurchalarga tuxum qo‘yadi. 
Qushlar sudralib yuruvchilarga nisbatan kampusht bo‘ladi. Kampushtlik 
nasil to‘g‘risida g‘amxo‘rlik bilan bog‘liq. Uyadagi tuxumlar soni bittadan 
(pingvinlar, kayralar) 22 tagacha (chil kakliklar) etadi. Qushlar o‘z tuxumlarini 
jo‘ja ochib chiqqungacha bosib, tanasi bilan isitib yotadi. Poligam qushlar 
tuxumini faqat urg‘ochilari (tovuqsimonlar, g‘ozsimonlar), monogam qushlarda 
esa urg‘ochisi va erkagi navbat bilan yoki faqat urg‘ochisi bosadi erkagi esa 
urg‘ochisini oziqlantiradi va o‘z hududini qo‘riqlaydi. 
Qushlarning inkubatsiya davri tuxumning va qushning katta yoki 
kichikligiga bog‘liq. Mayda chumchuqsimonlar tuxumini 11–12, qarg‘a–17, 
oqqush 35–40, tovuq–21, o‘rdak–28, g‘oz–30, kurkalar–28 sutka bosadi. 
Tuxumdan ochib chiqqan jo‘jalarning ko‘rinishiga ko‘ra qushlar jo‘ja ochuvchi, 
chala jo‘ja ochuvchi va jish bola ochuvchuarga ajratiladi. Jo‘ja ochuvchi qushlar 
tuxumdan chiqqan jo‘jalarining tanasi pat bilan qoplangan, ko‘zi ochiq, mustaqil 
harakat qilib, oziqlanadigan holatda bo‘ladi. Chala jo‘ja ochadigan qushlar bolasi 
tuxumdan ko‘zi ochiq, patli bo‘lib chiqadi lekin ucha oladigan bo‘lgunicha ularni 
ota-onalari boqishadi. Jish bola ochadigan qushlarning tuxumdan chiqqan 
bolasining tanasi patsiz, ko‘zi yumuq bolib, ularni ota-onasi uzoq vaqt 
oziqlantiradi.

---

Bola boqish davri tamom bo‘lganidan so‘ng qushlar oilasi tarqalib ketib, ular 
gala hosil qiladi. Yosh parrandalarning ko‘p qismi bir yoshga etmasdan nobud 
bo‘ladi. Ko‘pchilik mayda va o‘rtacha kattalikdagi qushlar bir yoshda voyaga etib, 
ko‘payishga kirishadi. Birmuncha yirikroq qushlar ikki yoshda, gagaralar, 
burgutlar, bo‘ron qushlari 3–4 yoshda, tuyaqushlar 4–5 yoshda voyaga etadi. 
Mayda chumchuqsimonlar 1–1,5 yildan 8–10 yilgacha, birmuncha yirik qushlar 
30–40 yil (baliqchi qushlar, turnalar, tasqara, Afrika tuyaqushi), hatto 50–70 yil 
(ukki, qarg‘a, burgut, to‘tiqushlar) umr ko‘radi. 
Tullash. Qushlar ko‘payishdan so‘ng ko‘p o‘tmay tullay boshlaydi. 
Chumchuqsimonlarning tullashi sekin va uzoq davom etadi. Tovuqsimonlar, 
g‘ozsimonlar bir necha hafta davomida tullaydi. G‘ozsimonlar tullash davrida 
uchmaydi. Qushlarning nari urg‘ochilariga nisbatan ertaroq tullashga kirishadi. 
Karqur va qurlarning nari tullash davrida o‘rmonning ichkarisida yolg‘iz yashaydi, 
o‘rdaklar esa borish qiyin bo‘lgan botqoqliklarda katta gala hosil qiladi (10).