«noshirlik asoslari» fanidan o`quv-uslubiy majmua (1-kurslar uchun) Samarqand – 2021 annotatsiya

10-MA’RUZA NOSHIRLIK ISHINING TEXNOLOGIK SXEMASI
Texnologiya - bu mahsulot ishlab chiqarish jarayonida amalga oshiriladigan dastlabki materialni qayta ishlash usullari to'plami. Texnologiyaning fan sifatidagi vazifalariga eng samarali ishlab chiqarish usullarini amalda qo'llash naqshlarini aniqlash kiradi.
Kasbiy ish ma'lum bir texnologik jarayonni va belgilangan metodologiyadan foydalanishni o'z ichiga oladi. Muharrirning ishi boshqa har qanday kasbiy ish kabi umumiy xususiyatlarga ega. Muharrirning maxsus tayyorgarligi kasbni o'zlashtirish uchun zarur bo'lgan nazariy, uslubiy va amaliy asosiy kompleksga asoslangan.
Kasbiy faoliyatning elementlari bu sub'ekt, ob'ekt, usul va yakuniy mahsulotdir. Mavzu - bu ob'ektga qaratilgan mazmunli-amaliy va kognitiv ish bilan shug'ullanadigan mutaxassis, muharrir, tahririyat amaliyotida - adabiy asar. Metod - tahririyat tahlili - bu mehnat mahsuli bo'lgan nashrni tayyorlash bo'yicha ishlarni maqsadga muvofiq amalga oshirishga imkon beradigan texnika va operatsiyalar to'plamidir.
Muharrirning kasbiy faoliyatidagi texnologiya o'ziga xos xususiyatlarga ega. Texnologik tsikl intellektual, ijodiy va ishlab chiqarish jarayonlarini birlashtiradi, bu adabiy asar va nashrning xususiyatlari bilan bog'liq. Tahririyat tahlili - bu intellektual faoliyatning professional usuli. U asar va nashrning barcha elementlari bo'yicha ijodiy ishlarda qo'llaniladi. Tahririyat tahlilidan foydalangan holda ishlab chiqarish tsiklining o'ziga xos variantlari aniqlanadi.
Intellektual faoliyat usuli sifatida tahririyat tahlilining vazifalari adabiy materialni - asar va unga qo'shilgan matnlarni qayta ishlash va nashrga tayyorlash bilan bog'liq. Tahririyat tahlilining nazariy asoslari maxsus fanlar materiallari, mantiq, tilshunoslik, falsafa, psixologiya va boshqalardir. Tahririyat tahlilining pragmatik yo'nalishi nashrning moddiy shaklida muharrirning professional niyatini amalga oshirish bilan bog'liq.
Ishlab chiqarish tsikli ijodiy jarayonlar bilan aralashgan nashr va bosib chiqarish operatsiyalaridan iborat.

1. Tahririyat va nashriyot jarayonini qurish tarkibi va tashkiliy-uslubiy asoslari Tahririyat va nashriyot jarayoni - bu nashrlarni tayyorlash va tarqatishga qaratilgan o'zaro bog'liq tashkiliy va boshqaruv, ijodiy, ishlab chiqarish, axborot va marketing ishlari majmuasi.

1. Tahririyat va nashriyot jarayonini qurish tarkibi va tashkiliy-uslubiy asoslari
Tahririyat va nashr jarayoni taxminan to'rt bosqichga bo'linishi mumkin. Birinchi bosqich asar yaratish va ishni rejalashtirish bilan bog'liq, ikkinchisi - asarni nashrga tayyorlash bilan, uchinchisi - nashrning bosmaxona ishlashi bilan, to'rtinchisi - kitob tarqatish bilan bog'liq.
Texnologik tsikl sifatida tahrir va nashr jarayoni quyidagi elementlar to'plamini o'z ichiga oladi:
• ishni rejalashtirish (uzoq muddatli, joriy), adabiy asarni yaratishda ishtirok etish (muallifni izlash, muallifga yordam berish va h.k.), asarni baholash, nashr masalasini hal qilish, huquqiy hujjatlarni rasmiylashtirish; • muallifning asl nusxasini qabul qilish, nashriyot obzorini tayyorlash, nashr etish kontseptsiyasini ishlab chiqish, muallif tomonidan asarni qayta ko'rib chiqish, asarni tahrirlash, apparatni tayyorlash va tahrirlash, noshirning asl nusxasini tayyorlash, sotib olish va korrekt qilish;
• nashrni illyustratsiya qilish, loyihalash va bosib chiqarish rejasini ishlab chiqish, nashrning asl nusxasini tahririy va texnik jihatdan tayyorlash, korrektura, nashrning bosilishini nazorat qilish, signal nusxasini tasdiqlash;
• kitobni targ'ib qilish va reklama qilish, tarqatish bo'yicha ishlar.
Tahririyat va nashr jarayonining sanab o'tilgan elementlari materiallarni nashrga tayyorlash va ularni ko'paytirishning barcha usullarida sodir bo'ladi. Shu bilan birga, haqiqiy ishlab chiqarish vaziyatlariga, shuningdek nashr etilgan asl nusxalar va ishlatilgan texnik vositalarga qarab, texnologik tsikl ma'lum tarzda o'zgartiriladi: ba'zi ish turlari birlashtiriladi, ularning vaqt parametrlari o'zgaradi, ijrochilarning funktsional majburiyatlari o'zgaradi.Masalan, nashrlarning asl nusxalari - maketlar asosida tayyorlanishida bosmaxona bilan korrektura birjasi amalga oshirilmaydi, nashriyotda kompyuterda matn terish bilan nashrning asl nusxasini yig'ish chiqarib tashlanadi va texnik tahrir texnik muharrir tomonidan emas, balki tegishli soha mutaxassisi tomonidan amalga oshiriladi. Tahririyat va nashr jarayonining birinchi bosqichi boshlanishi mavzuli rejalarni tuzish deb hisoblanishi kerak.Nashriyot amaliyotida rejalarning uch turi mavjud: istiqbolli, tayyorgarlik ishlari va adabiyotlarni chiqarish. Ular o'zaro bog'liq: uzoq muddatli reja asosida tahririyat va tayyorgarlik ishlarining rejasi, tahririyat va tayyorgarlik ishlari rejasi asosida - adabiyotlarni chiqarish rejasi tuziladi. Rejalashtirish o'quvchilarning talab va ehtiyojlarini aniqlash, iqtisodiy muammolarni hal qilishda prognozlash nuqtai nazaridan ishlab chiqarish holatini har tomonlama baholash bilan bog'liq.Rejaga har qanday pozitsiyani kiritishni nazarda tutgan holda, muharrir kelajakdagi nashrni, uning kontseptsiyasini aks ettirishi kerak, chunki o'sha paytning o'zida ham nashriyotning ijodiy va moddiy-texnik imkoniyatlarini, kitobning chiqarilish vaqti va uning rentabelligini hisobga olish kerak. Ushbu bosqichda muharrir mualliflarni tanlash va ular bilan ishlash bilan shug'ullanadi. Mualliflar bilan ishlashning shakllari va usullari aniq vaziyatga bog'liq: asar yozilgan yoki muallif tahrirlovchining yordamiga muhtojmi yoki yo'qmi, ishlayapti.
Asarning asl nusxasini muallifdan olgan muharrir o'zining dastlabki bahosini beradi va ijobiy xulosa bilan nashriyot asarni nashr etish uchun tegishli hujjatlarni rasmiylashtiradi. Hujjatlar to'plami nashriyot, nashriyot firmasi yoki har qanday nashriyot tashkilotining ustavi bilan belgilanadi. Asosiy hujjat muallif (uning merosxo'ri yoki vorisi) va noshir tomonidan tuziladigan nashriyot shartnomasidir. Shartnomaga binoan muallif yoki uning merosxo'ri asarni nashr etish (qayta nashr etish) uchun nashriyotga topshiradi yoki muallif asarni yaratish va uni nashriyotga topshirishni, nashriyot esa uni nashr etishni va muallifga (merosxo'rga) ma'lum pul mukofotini to'lashni o'z zimmasiga oladi.
Shartnomada tomonlarning kelishuvi bilan asarni bajarish, asarni qayta nashr etish, tasdiqlash yoki rad etish, muallif tomonidan qayta ko'rib chiqish va boshqa shartlar ko'rsatilgan.
Tahririyat va nashr ishlarining birinchi bosqichi huquqiy hujjatlar bilan yakunlanadi. Muallifning asl nusxasini qabul qilish bilan ikkinchi bosqich - haqiqiy tahririyat ishi boshlanadi.

Muallifning asl nusxasi - muallif tomonidan yaratilgan barcha kerakli tarkibiy qismlarni (asosiy, qo'shimcha va yordamchi matnlarni, illyustratsiyalarning asl nusxalarini, ularga imzolarni va boshqalarni) o'z ichiga olgan va muallif tomonidan tahririy ishlov berish va nashr etish uchun noshirga taqdim etilgan asar (lar) ning asl nusxasi. Asl matnning shakllari xilma-xil. Eng keng tarqalgan shakli bu yozuv mashinasi, ya'ni yozuv mashinasida bosilgan asl nusxa yoki bosma nashr, ya'ni bosmaxona - printerda kompyuter yordamida olingan yozuv mashinkasi. Bosib chiqarish bilan birga odatda floppi taqdim etiladi - elektron matnli yozuvli magnit disk.

Qayta nashr etishda muallif, agar terishni qayta nashr etish kutilsa, asl nusxasini nashriyotga yopishtirish deb nomlangan shaklda topshirishi mumkin. Bular avvalgi nashrning standart o'lchamdagi qog'ozning bir tomoniga kitobda ularning raqamlanishi tartibida yopishtirilgan sahifalari. Yuborish avvalgi nashrning ikki naqshli, qismlarga bo'lingan nusxalaridan tayyorlanadi. Hatto bittasi bittadan, ikkinchisidan toq sahifalar yopishtirilgan.
Ba'zi hollarda asl nusxadagi matn qo'lda yozilgan bo'lishi mumkin. Bunday nashrlarga yoki ularning qismlariga maxsus grafik shakllar alifbolaridan (masalan, iyerogliflardan), lug'atlar va kartalardagi yordamchi indekslardan, murakkab jadvallardan va hokazolardan foydalangan holda ishlashga ruxsat beriladi.
Mualliflik huquqining asl nusxalariga qo'yiladigan talablar amaldagi me'yoriy hujjatlar bilan belgilanadi, masalan, davlat standarti yoki har bir holatda tomonlarning kelishuvi bilan belgilanadi.
Tahririyat bosqichida asar va unga qo'shimcha materiallarni bosib chiqarish uchun tayyorlash bo'yicha barcha ishlar amalga oshiriladi. Ular, birinchidan, muallifning asl nusxasidagi barcha materiallarni baholash va takomillashtirish uchun adabiy-ijodiy va badiiy-tasviriy jarayonlarni, ikkinchidan, nashr etish uchun asl nusxani tayyorlash uchun ishlab chiqarish jarayonlarini o'z ichiga oladi.
Adabiy-ijodiy va badiiy-vizual asarlarga quyidagilar kiradi: agar kerak bo'lsa, muallifning asl nusxasini ko'rib chiqish, muallif tomonidan qayta ko'rib chiqish, asarni tahrirlash, apparatning elementlarini tayyorlash va tahrirlash, asar illyustratsiyasi elementlarini va nashrning dizayni (fotosuratlar, rasmlar, rasmlar) ni namoyish etuvchi vizual materiallar yaratish va tahrirlash. sxemalari va boshqalar).
Ushbu bosqichdagi ishlab chiqarish jarayonlari kerakli moddiy shakldagi nashrning asl nusxasini yaratish bilan bog'liq ishlarni o'z ichiga oladi.
Asl nashr qilish - bu muallifning tahririyat va nashrga ishlov berishdan keyingi nusxasi, tashqi dizaynning asl nusxalari bilan to'ldirilgan, bosish uchun belgilangan va kelgusi nashrning texnik va texnologik parametrlarini ko'rsatadigan texnik spetsifikatsiya bilan ta'minlangan, ya'ni bu nashr uchun qo'llanma bo'lib xizmat qiladigan nashrning to'liq loyihasi. ijro.
Asl nusxalarni nashr etishga qo'yiladigan talablar ma'lum bir turdagi o'ziga xos xususiyatlar va matbaa korxonasi bilan kelishilgan holda ishlatiladigan texnik vositalarni hisobga olgan holda belgilanadi. Tahririyat va nashr jarayonining ikkinchi bosqichi nashrning asl nusxasini tekshirish bilan yakunlanadi. Korrektorlik - bu nashrning barcha materiallarini bosmaxonaga etkazib berishga tayyorgarlik ko'rish uchun uni tahririy va texnik jihatdan qayta ishlash.
Tuzatish vazifalari:
• imlo va tinish belgilaridagi xatolarni bartaraf etish;
• sarlavhalar, familiyalar, qisqartmalar, havolalar va matnning boshqa elementlari imlosining bir xilligiga (unifikatsiyasiga), shuningdek jadval, formulalar, rasmlar, taglavhalar, asar matni va nashr apparati bilan bog'laydigan elementlarning taqdim etilishi shaklida bir xillikka erishish;
• rubrikatsiya tizimini, barcha shriftlarni, havolalarni, bo'limlarning raqamlanishini, jadvallarni, formulalarni, rasmlarni va boshqalarni tekshiring;

• bosmaxona xodimlariga ishning elementini (harflar, raqamlar, belgilar) o'xshash konturga ega yoki har qanday jihatdan tushunarsiz (masalan, rasmning yuqori va pastki qismlari) tushuntirish; • muharrir e'tiborini e'tiborga olingan faktlarga, mantiqiy va uslubiy xatolarga jalb qilish. Tekshirish korrektor yoki muharrir tomonidan amalga oshiriladi. Asarni tahrir qilgan muharrir korrektlarni tugatadi. U o'quvchining yozuvlarini ko'rib chiqadi va berilgan savollarga kerakli tuzatishlarni kiritadi.

Ishning navbatdagi tsikli ishlab chiqarishdir. U nashriyotchining asl nusxasini ishlab chiqarishga topshirish bilan boshlanadi va nashrning tiraji olinishi bilan tugaydi. Ishlab chiqarish tsikli nashriyotning asl nusxasini ishlab chiqarish uchun texnik jihatdan tayyorlash, uni bosmaxonaga etkazib berish, bosib chiqarish bo'yicha barcha nashr ko'rsatmalarining bajarilishini nazorat qilish, korrekturani o'qish, bosib chiqarish uchun imzolash, signal nusxasini tekshirish va nashrga berishni o'z ichiga oladi.
Texnik tahrirlashning vazifasi nashrni bosib chiqarish uchun noshirning asl nusxasini tayyorlashdir.
Texnik tahrir quyidagi ishlarni o'z ichiga oladi:
• noshirning asl nusxasini texnik belgilash: format, shriftlar, sarlavhalar va matnni ajratib ko'rsatish va boshqalar bo'yicha;
• bosmaxonani terish, joylashtirish va bosish, tikish va bog'lash ishlari bo'yicha bosmaxonaning ko'rsatmalari;
• nashrning badiiy-texnik dizayni va bosib chiqarish ko'rsatkichlarini aniqlaydigan nashr xususiyatlarini to'ldirish;
• nashriyotning nashrni bosib chiqarish bo'yicha barcha ko'rsatmalarining bajarilishini nazorat qilish.
Tahririyat va nashr jarayonining ishlab chiqarish bosqichida katta hajmdagi ishlar korrekturaga to'g'ri keladi.
Tekshirish jarayon sifatida qo'lyozmani tahririyat tomonidan tayyorlash va terish paytida yo'l qo'yilgan turli xil xato va kamchiliklarni bartaraf etish uchun tuzatishni o'qish va tuzatishlarni kiritishdir.
Tekshirish taassurotlari - bu bosib chiqarish jarayonining turli bosqichlarida tekshiruv mashinasida qilingan to'plamdan (yoki asl maketning sahifasidan yoki fotosetka uchun rejadan) olingan iz.
Jarayonning bosqichiga qarab, korrekturada taassurotlarning quyidagi turlari ajratiladi: panjara, to'siq, matn terish, yarashtirish, imzoni to'g'rilash.
Korrekturaning maqsadi terilgan matnni asl nusxaga va tahririyatning tahririyat va texnik ko'rsatmalariga to'liq moslashtirishdir.
Sinov varaqlari muharrir, muallif, texnik muharrir, noshir va tipografik korrektor tomonidan o'qiladi va tahrir qilinadi.

Shu munosabat bilan tahrirlash nashriyot va tipografiyaga bo'linadi. Korrektor taassurotlari bilan ishlashda korrektor belgilaridan foydalaniladi - xatolarni tuzatish va texnik kamchiliklarni bartaraf etish, to'plamdagi tuzatishlar uchun yozma og'zaki ko'rsatmalarni almashtirish. Reproduktiv bosma shakllarning dalillari bilan ishlash, bosma nashrlarni asl nusxasi bilan taqqoslashdir.

Ishlab chiqarish bosqichidagi yakuniy ish - signal namunasini tekshirish. Signal nusxalari - nashrning bosmaxonadan bosmaxonadan olingan, nashrning sifatini tekshirish va nashrga imzo chekish uchun olingan sinov nusxalari. Nashriyot tomonidan nashr tasdiqlanganidan keyin bosmaxona uning muomalasini boshlaydi. Tahririyat va nashriyot jarayonining so'nggi bosqichida, bosma nashrlar ishlab chiqarilgandan so'ng, noshirlar uni tarqatish bilan shug'ullanadilar, buning uchun ular kitobni targ'ib qilish va reklama qilishning turli usullaridan foydalanadilar.

11-MA’RUZA NOSHIRLIK MAHSULOTLARINING TURLARI VA TIPLARI

12-MA’RUZA ELEKTRON MAHSULOTLAR
Ноширликда форкчекинг
ХХI asrda jurnalistika sohasiga bir qancha yangiliklar tatbiq etildi. Xususan, fanda faktcheking — axborotni verifikatsiya qilish jarayoni boshlandi. Bu davrning dastlabki o’n yilligida faktlarni professional tarzda tekshiruvchi nodavlat notijorat tashkilotlar yoki sifatli media tahririyatlarda alohida bo’limlar tashkil qilindi. Ularning paydo bo’lishi bir qancha kompleks sabablar bilan bog’liq [1, 81–83]. Birinchidan, umumiy auditoriyaning an’anaviy OAVga nisbatan ishonchi yo’qolishi va internetning rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan tijoriy yoki siyosiy maqsadlarni o’zida jamlagan, shuningdek, xabarlarini tekshirilmagan manbalardan olib ijtimoiy tarmoqlarda tarqatuvchi turli alternativ medialar paydo bo’la boshladi. Ikkinchidan, davlat tashkilotlari va tijoriy tashkilotlar, siyosiy partiyalar, xususiy kompaniyalar tashkilot mediastrategiyasini ishlab chiquvchi hamda buyurtmachi ko’zi bilan qaraganda unga foyda keltiradigan yangiliklarni tayyorlovchi kommunikatsiya sohasining professionallarini yollash orqali jamoatchilik bilan aloqalar (PR)ni yo’lga qo’yganlar. Aynan shu sabablar orqali faktlarni tekshirish jurnalistik mahsulotni ishlab chiqarishda muhim bosqichga aylanib, alohida faoliyat turi sifatida sohadan ajralib chiqdi. Xalqaro miqyosda bu — faktcheking (ingliz tilidagi “factchecking” so’zidan olingan) deb nomlanadi. Faktcheking bu — faktlarni tekshirish bo’lib, reallikda mavjud bo’lgan fakt va mavzular o’rtasidagi nomuvofiqlikni tekshirishdir.

Faktchekingning xususiyatini tushunib olish uchun uning yaratilish jarayonini ko’rib chiqish kerak. Jurnalistikaning shakllanishi tarixiy jihatdan shu bilan xarakterlanadiki, yangilik asta-sekinlik bilan siyosiy janglarni yuritish asosi sifatida ko’rila boshlandi, axborot qimmatli tovarga aylana bordi. Uning qiymati reportyorning o’z shaxsiy kuzatuvlari va qarama-qarshi tomonlarning ko’rsatmalari asosida xabar berishi natijasida orta bordi. Shunday qilib, jurnalistlarning faktlarni turli uydirma va mish-mishlardan ajratib ola bilishi natijasida jurnalist faoliyatiga nisbatan ishonchli reputatsiya shakllana bordi. Bu faoliyat foyda keltira boshlagan va natijada ilk axborot agentliklari tashkil qilingan: Amerikadagi “Associated Press” (1846), Angliyaning “Reuters” (1851) va Fransiyaning “Havas” agentligi (1835) shular jumlasidandir. Agentlik asoschilarining tasdiqlashicha, istalgan siyosiy tarafkashlik natijasida potensial auditoriya torayishi mumkin.

Axborotni aniq va xolis uzatishga bo’lgan intilish Amerikada XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jurnalist surishtiruvini boshlab bergan “axlat tituvchilar” (muckrackers) harakatini vujudga keltirdi.

Sifatli media doirasida jurnalist surishtiruvinnig rivojlanishi natijasida soha professionallari o’rtasida xalqaro va milliy etika standartlari paydo bo’la boshladi. Standartlar etika qoidalari kabi jurnalistlar uchun tavsiya sifatida xarakterlanadi.

Xolis

Mahbuba Ravshanova, [12.02.21 18:16]
lik va betaraflikka intilish jurnalist xatolari va noaniqliklarini ko’rsatib beruvchi ombudsmanlar institutini shakllantirdi. O’quvchilarning ishonchli axborot olish borasidagi huquqlarini himoya qilish fikri ilk bor Yaponiyada paydo bo’lgan. Ombudsman bu — tahririyat majburiyatlari va auditoriya tomonidan kutilgan natijalar o’rtasidagi vositachi bo’lib, o’zaro ta’sirda so’nggi hal qiluvchi hisoblanadi. “Faktcheking jurnalist surishtiruvi va ombudsmanlik faoliyati doirasidagi tajribaning ortishi natijasida paydo bo’ldi. Hozirda faktcheking “xatolar ustida ishlash” dan ko’ra jurnalistik faoliyatning keng spektri bo’ylab ishlay boshladi” [2, 276].

Auditoriyaning yangi axborotga bo’lgan ehtiyojini qondirish verifikatsiya — tarqatilgan axborotning ishonchliligini tasdiqlash yoki unga raddiya berish orqali uni tekshirish jarayonining rivojlanishiga sabab bo’lmoqda. Bu sohaga ixtisoslashgan jurnalist va ekspertlar faktchekerlar deb atalmoqda. Qoidaga ko’ra, faktchekerlar turli tashkilot va jamoatchilikning ko’p sonli tasdig’i orqali tekshirish o’tkazadi. Soha mutaxassislari o’rtasida tajriba almashish maqsadida 2015-yilda Xalqaro faktcheking tarmog’i (InternationalFact-CheckingNetwork— IFCN) tashkil etilgan. Hozirgi kunda bu tarmoq 49 mamlakatdagi faktcheking bo’yicha faoliyat yuritadigan 126 tashkilotni o’zida jamlagan. Uning maqsadi faktcheking bo’yicha eng so’nggi trendlarni monitoring qilish va amaliyotdagi eng yaxshi amaliyot va IFCNning prinsiplar kodeksidagi loyihalarni qo’llab-quvvatlashdan iborat.

Bizning fikrimizcha, faktlarni xolisona va mustaqil ravishda tekshirish jurnalistikaning eng kuchli instrumentlaridan hisoblanadi. Faktlarni tekshirishda xolis bo’lmagan va aniq manbaga asoslanmaganlarini berish OAV va ekspertlarga bo’lgan ishonchsizlikni orttiradi.

Birinchi axborot manbasi va ekspertlarni o’z ichiga olgan faktlarni tekshirishning standart ko’rinishida tayyor materialni tasdiqlash yoki unga raddiya berishdagi tahrir qilishning 3 muhim bosqichi ajratib ko’rsatiladi:

− kontekstga moslikni tekshirish;

− uslub va grammatikani tekshirish;

− ishonchlilik darajasini tekshirish va keltirilgan faktlarni dalillash.

Faktchekerlar muammosi haqida gapirganda, shuni ta’kidlash kerakki, ular allaqachon “zararlangan” axborot oqimi izlari bo’ylab ishlaydi, feyklarning oshkor qilinishi dezinformatsiya asosida paydo bo’lgan tushunchalarni o’zgartirishga qodir emas. Bu xulosa “Psychological Science” nashri tomonidan “dezinformatsiyani rad qiluvchi psixologik meta-analiz” nomi ostida chop qilingan ilmiy tadqiqot natijasiga asoslangan. Qiyinchilik tug’diradigan jihati shundaki, onlayn ravishda tarqalgan feyklarni to’g’rilash yetarli emasdek ko’rinadi, sababi auditoriya aynan to’g’rilangan, haqiqiy axborotga ishonishi qiyinlashadi. “The Guardian” gazetasining sotsial va yangi medialar muharriri Martin Belamning qayd etishicha, “bu ahmoqlikka chek qo’yish uchun faktcheking o’z-o’zi uchun yetarli emas, biz haqiqatni tarqatishda qaysi yo’l samarali ekanini hal qilib olishimiz darkor”.

Feyklar aksariyat hollarda internetda paydo bo’ladi. Internet axborotni qayta va qayta tekshirish vazifasiga ega bo’lmagan “havaskor” OAV uchun “qulay” muhitga aylandi. “Observer” (“The Guardian”ning yakshanbalik nashri)ning muharriri Stefan Pritchardning fikricha, o’zini hurmat qilgan nashr doimo faktik xatolarini raddiya berish yoki tuzatish kiritish yo’li bilan to’g’rilaydi, sifatli nashrlardan farqli o’laroq, havaskor nashrlar esa tarqatilgan yolg’on va to’g’rilanmagan materiallarning tepasiga havolalarga asoslangan tuzatish kiritadi: “bizga xabar berishlaricha”, “manbalarning aytishicha” kabi.

Havaskor mass-media an’anaviy OAVga nisbatan shakllangan ishonchsizlik natijasida media bozorida o’z qarashlarini manipulyatsiya vositasida yoyib, xatti-harakatlarini shu yo’l bilan qonuniylashtirishga harakat qiladi. Xatolar va falsifikatsiyadan oqlanish maqsadida o’z raqiblariga mas’uliyatni yuklash prinsipidan foydalanadi: “eng yaxshi himoya usuli — hujum” qabilida ish ko’radi. Lekin, turli ekpertlarning baholashicha, havaskor OAV ixtisosl

Mahbuba Ravshanova, [12.02.21 18:16]

ashgan va o’z qarashlarini aniq bayon qiluvchi bloglar kabi tanilmaydi. Professional jurnalistlarning bezovtalanishiga yana bir sabab bu — churnalizm (ingliz tilidagi churnout — qoliplamoq so’zidan olingan). Bu atama “BBC” jurnalisti Vadim Zakirning 2008-yilda yangiliklar axborot agentliklari va PR-bo’limlar tomonidan “qadoqlangan” matnlar orasidan mexanik tarzda saralab olish natijasida paydo bo’lgan jurnalistikaning yangi shakliga nisbatan ishlatishi natijasida kundalik hayotga kirib keldi. Bu atama Kardiff universiteti tadqiqotidagi jarayonda o’z aksini topgan edi: mazkur qolip asosida britan yangiliklarining 80 %i yaratilgan bo’lsa, 12 % matngina reportyorlar tomonidan yozilgan edi. 2013-yilning aprelida ochiqlik va shaffolikni himoya qliuvchi “TheSunlightFoundation” notijorat tashkiloti “MediaStandardsTrust” bilan hamkorlikda churnalism.com saytini ishga tushirdi, bu sayt “qoliplangan” jurnalistik materiallarni aniqlashtirar edi. Feyk yangiliklar va alternative faktlarga qarshi tushuncha sifatida britaniyalik media tadqiqotchisi va jurnalistika professori Brayan Mak-Neyr “zamonaviy xolislik” (media objectivity) atamasini qo’llashni taklif qildi. Fakt va fikrlarni aniq chegaralash uchun manbalarni tekshirish, ma’lumotlarni verifikatsiyalashdan tashqari jurnalist ishi o’z fikrlarini tahlil qila bilishi uchun ochiq bo’lishi kerak, ana shunda u shaffoflikka erishadi: axborot bilan ishlash chegarasini ham aniqlashtirish kerak. Olimlar fikricha, raqamlashtirilgan davrda ommaviy muhitning globalizatsiyasi haqida gap ketganda xolislik tushunchasiga berilgan ta’rifni qaytadan ko’rib chiqish kerak. Demokratik jarayonlarni qo’llab-quvvatlovchi jamoatchilik muhokamasi doirasi hozirgi kunda internetning “madaniy xaos”ini yengib o’tishi kerak. Xolislikning an’anaviy izohlanishiga qarama-qarshi holda, olimlar kvazijurnalistikaning turli shakllarining ko’payish holatini keltiradilar. Jurnalistikaning bu ko’rinishi nafaqat professional jurnalistlar, balki internet foydalanuvchilar hamda internetda reklama beruvchilar uchun ham raqobatni anglatadi.

Jurnalistik faoliyatda feyklarni belgilash va fosh qilishdagi texnik yangilikka muhim qo’shimcha sifatida turli mamlakatlarda joriy qilingan boshlang’ich, o’rta va oliy ta’limdagi mediasavodxonlik loyihalarini keltirish mumkin.

“Full fact” (3) ning ta’kidlashicha, butun dunyodagi faktchekerlar IFCN doirasida 13 tilda 9–11 va 14–16 yoshdagi maktab o’quvchilari uchun dars rejalarini ishlab chiqqanlar. Oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun bo’lsa, feyk yangiliklar va loyihalarni identifikatsiyalash bo’yicha “Lib Guiede” qo’llanmasi tayyorlandi. Bundan tashqari, Amerikaning kutubxoanachilik assotsiatsiyasi mintaqaviy kutubxonalar bilan hamkorlikda “News Know How” nomli dasturni ishlab chiqqan bo’lib, u yosh insonlarga mass-medianing “ongli iste’molchilari” bo’lishlari, propagandani fosh qilish va feyklarni tekshirishda yordam beradi.

Shunday qilib, faktlarni tekshirish jurnalist ishining qonunchilik bosqichidan alohida faoliyat turi sifatida ajralib chiqa boshladi. Bu xalqaro miqyosda faktcheking (faktlarni ularning realligi bilan mos kelishini tekshirish) nomi bilan ataladi. Faktchekingning o’tmishdoshi sifatida axborot agentliklarining ochilishi, “axlat tituvchilar (makreykerlar) harakati” va jurnalist surishtiruvining paydo bo’lishi, tahriiryat ombudsmanlari institutining keng tarqalishini keltirish mumkin. Bugungi kunda faktlarni professional tekshirish faktchekingga ixtisoslashgan tashkilot ekspertlari va turli sifatli media jurnalistlari tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Facebook va Twitter ijtimoiy tarmoqlari, Google qidiruv tizimi har biri feyk xabarlar va ularni belgilashda alohida o’z filtr tizimiga ega. Xalqaro miqyosdagi mediasavodxonlik bo’yicha loyihalar esa mass-medianing “ongli iste’molchilari”ni shakllantirishga, feyk yangiliklarni mustaqil ravishda ajratib olish ko’nikmasini shakllantirishga qaratilgan.

Adabiyot:
Распопова С. С., Богдан Е. Н. Фейковые новости, Информационная мистификация. — М: Аспект Пресс, 2018. — 110 с.
Мейс И. Работа над ошибками: опыт омбудсмана газеты «Гардиан» / М.: Институт проблем информационного права, 2005. — 336 с.
www.fullfact.com
Основные термины (генерируются автоматически): OAV, IFCN.
Холматова, С. Б. Faktcheking — axborotni verifikatsiya qilishning samarali vositasi sifatida / С. Б. Холматова. — Текст : непосредственный // Молодой ученый. — 2020. — № 4 (294). — С. 495-497. — URL: https://moluch.ru/archive/294/66733/ (дата обращения: 12.02.2021).

ХХI asrda jurnalistika sohasiga bir qancha yangiliklar tatbiq etildi. Xususan, fanda faktcheking — axborotni verifikatsiya qilish jarayoni boshlandi. Bu davrning dastlabki o’n yilligida faktlarni professional tarzda tekshiruvchi nodavlat notijorat tashkilotlar yoki sifatli media tahririyatlarda alohida bo’limlar tashkil qilindi. Ularning paydo bo’lishi bir qancha kompleks sabablar bilan bog’liq [1, 81–83]. Birinchidan, umumiy auditoriyaning an’anaviy OAVga nisbatan ishonchi yo’qolishi va internetning rivojlanishi natijasida paydo bo’lgan tijoriy yoki siyosiy maqsadlarni o’zida jamlagan, shuningdek, xabarlarini tekshirilmagan manbalardan olib ijtimoiy tarmoqlarda tarqatuvchi turli alternativ medialar paydo bo’la boshladi. Ikkinchidan, davlat tashkilotlari va tijoriy tashkilotlar, siyosiy partiyalar, xususiy kompaniyalar tashkilot mediastrategiyasini ishlab chiquvchi hamda buyurtmachi ko’zi bilan qaraganda unga foyda keltiradigan yangiliklarni tayyorlovchi kommunikatsiya sohasining professionallarini yollash orqali jamoatchilik bilan aloqalar (PR)ni yo’lga qo’yganlar. Aynan shu sabablar orqali faktlarni tekshirish jurnalistik mahsulotni ishlab chiqarishda muhim bosqichga aylanib, alohida faoliyat turi sifatida sohadan ajralib chiqdi. Xalqaro miqyosda bu — faktcheking (ingliz tilidagi “factchecking” so’zidan olingan) deb nomlanadi. Faktcheking bu — faktlarni tekshirish bo’lib, reallikda mavjud bo’lgan fakt va mavzular o’rtasidagi nomuvofiqlikni tekshirishdir.

Faktchekingning xususiyatini tushunib olish uchun uning yaratilish jarayonini ko’rib chiqish kerak. Jurnalistikaning shakllanishi tarixiy jihatdan shu bilan xarakterlanadiki, yangilik asta-sekinlik bilan siyosiy janglarni yuritish asosi sifatida ko’rila boshlandi, axborot qimmatli tovarga aylana bordi. Uning qiymati reportyorning o’z shaxsiy kuzatuvlari va qarama-qarshi tomonlarning ko’rsatmalari asosida xabar berishi natijasida orta bordi. Shunday qilib, jurnalistlarning faktlarni turli uydirma va mish-mishlardan ajratib ola bilishi natijasida jurnalist faoliyatiga nisbatan ishonchli reputatsiya shakllana bordi. Bu faoliyat foyda keltira boshlagan va natijada ilk axborot agentliklari tashkil qilingan: Amerikadagi “Associated Press” (1846), Angliyaning “Reuters” (1851) va Fransiyaning “Havas” agentligi (1835) shular jumlasidandir. Agentlik asoschilarining tasdiqlashicha, istalgan siyosiy tarafkashlik natijasida potensial auditoriya torayishi mumkin.Axborotni aniq va xolis uzatishga bo’lgan intilish Amerikada XIX asr oxiri — XX asr boshlarida jurnalist surishtiruvini boshlab bergan “axlat tituvchilar” (muckrackers) harakatini vujudga keltirdi.Sifatli media doirasida jurnalist surishtiruvinnig rivojlanishi natijasida soha professionallari o’rtasida xalqaro va milliy etika standartlari paydo bo’la boshladi. Standartlar etika qoidalari kabi jurnalistlar uchun tavsiya sifatida xarakterlanadi.

Xolislik va betaraflikka intilish jurnalist xatolari va noaniqliklarini ko’rsatib beruvchi ombudsmanlar institutini shakllantirdi. O’quvchilarning ishonchli axborot olish borasidagi huquqlarini himoya qilish fikri ilk bor Yaponiyada paydo bo’lgan. Ombudsman bu — tahririyat majburiyatlari va auditoriya tomonidan kutilgan natijalar o’rtasidagi vositachi bo’lib, o’zaro ta’sirda so’nggi hal qiluvchi hisoblanadi. “Faktcheking jurnalist surishtiruvi va ombudsmanlik faoliyati doirasidagi tajribaning ortishi natijasida paydo bo’ldi. Hozirda faktcheking “xatolar ustida ishlash” dan ko’ra jurnalistik faoliyatning keng spektri bo’ylab ishlay boshladi”.Auditoriyaning yangi axborotga bo’lgan ehtiyojini qondirish verifikatsiya — tarqatilgan axborotning ishonchliligini tasdiqlash yoki unga raddiya berish orqali uni tekshirish jarayonining rivojlanishiga sabab bo’lmoqda. Bu sohaga ixtisoslashgan jurnalist va ekspertlar faktchekerlar deb atalmoqda. Qoidaga ko’ra, faktchekerlar turli tashkilot va jamoatchilikning ko’p sonli tasdig’i orqali tekshirish o’tkazadi. Soha mutaxassislari o’rtasida tajriba almashish maqsadida 2015-yilda Xalqaro faktcheking tarmog’i (InternationalFact-CheckingNetwork— IFCN) tashkil etilgan. Hozirgi kunda bu tarmoq 49 mamlakatdagi faktcheking bo’yicha faoliyat yuritadigan 126 tashkilotni o’zida jamlagan. Uning maqsadi faktcheking bo’yicha eng so’nggi trendlarni monitoring qilish va amaliyotdagi eng yaxshi amaliyot va IFCNning prinsiplar kodeksidagi loyihalarni qo’llab-quvvatlashdan iborat.Bizning fikrimizcha, faktlarni xolisona va mustaqil ravishda tekshirish jurnalistikaning eng kuchli instrumentlaridan hisoblanadi. Faktlarni tekshirishda xolis bo’lmagan va aniq manbaga asoslanmaganlarini berish OAV va ekspertlarga bo’lgan ishonchsizlikni orttiradi.

Birinchi axborot manbasi va ekspertlarni o’z ichiga olgan faktlarni tekshirishning standart ko’rinishida tayyor materialni tasdiqlash yoki unga raddiya berishdagi tahrir qilishning 3 muhim bosqichi ajratib ko’rsatiladi:
− kontekstga moslikni tekshirish;
− uslub va grammatikani tekshirish;
− ishonchlilik darajasini tekshirish va keltirilgan faktlarni dalillash.
Faktchekerlar muammosi haqida gapirganda, shuni ta’kidlash kerakki, ular allaqachon “zararlangan” axborot oqimi izlari bo’ylab ishlaydi, feyklarning oshkor qilinishi dezinformatsiya asosida paydo bo’lgan tushunchalarni o’zgartirishga qodir emas. Bu xulosa “Psychological Science” nashri tomonidan “dezinformatsiyani rad qiluvchi psixologik meta-analiz” nomi ostida chop qilingan ilmiy tadqiqot natijasiga asoslangan. Qiyinchilik tug’diradigan jihati shundaki, onlayn ravishda tarqalgan feyklarni to’g’rilash yetarli emasdek ko’rinadi, sababi auditoriya aynan to’g’rilangan, haqiqiy axborotga ishonishi qiyinlashadi. “The Guardian” gazetasining sotsial va yangi medialar muharriri Martin Belamning qayd etishicha, “bu ahmoqlikka chek qo’yish uchun faktcheking o’z-o’zi uchun yetarli emas, biz haqiqatni tarqatishda qaysi yo’l samarali ekanini hal qilib olishimiz darkor”.


Feyklar aksariyat hollarda internetda paydo bo’ladi. Internet axborotni qayta va qayta tekshirish vazifasiga ega bo’lmagan “havaskor” OAV uchun “qulay” muhitga aylandi. “Observer” (“The Guardian”ning yakshanbalik nashri)ning muharriri Stefan Pritchardning fikricha, o’zini hurmat qilgan nashr doimo faktik xatolarini raddiya berish yoki tuzatish kiritish yo’li bilan to’g’rilaydi, sifatli nashrlardan farqli o’laroq, havaskor nashrlar esa tarqatilgan yolg’on va to’g’rilanmagan materiallarning tepasiga havolalarga asoslangan tuzatish kiritadi: “bizga xabar berishlaricha”, “manbalarning aytishicha” kabi.Havaskor mass-media an’anaviy OAVga nisbatan shakllangan ishonchsizlik natijasida media bozorida o’z qarashlarini manipulyatsiya vositasida yoyib, xatti-harakatlarini shu yo’l bilan qonuniylashtirishga harakat qiladi. Xatolar va falsifikatsiyadan oqlanish maqsadida o’z raqiblariga mas’uliyatni yuklash prinsipidan foydalanadi: “eng yaxshi himoya usuli — hujum” qabilida ish ko’radi. Lekin, turli ekpertlarning baholashicha, havaskor OAV ixtisoslashgan va o’z qarashlarini aniq bayon qiluvchi bloglar kabi tanilmaydi. Professional jurnalistlarning bezovtalanishiga yana bir sabab bu — churnalizm (ingliz tilidagi churnout — qoliplamoq so’zidan olingan). Bu atama “BBC” jurnalisti Vadim Zakirning 2008-yilda yangiliklar axborot agentliklari va PR-bo’limlar tomonidan “qadoqlangan” matnlar orasidan mexanik tarzda saralab olish natijasida paydo bo’lgan jurnalistikaning yangi shakliga nisbatan ishlatishi natijasida kundalik hayotga kirib keldi. Bu atama Kardiff universiteti tadqiqotidagi jarayonda o’z aksini topgan edi: mazkur qolip asosida britan yangiliklarining 80 %i yaratilgan bo’lsa, 12 % matngina reportyorlar tomonidan yozilgan edi. 2013-yilning aprelida ochiqlik va shaffolikni himoya qliuvchi “TheSunlightFoundation” notijorat tashkiloti “MediaStandardsTrust” bilan hamkorlikda churnalism.com saytini ishga tushirdi, bu sayt “qoliplangan” jurnalistik materiallarni aniqlashtirar edi. Feyk yangiliklar va alternative faktlarga qarshi tushuncha sifatida britaniyalik media tadqiqotchisi va jurnalistika professori Brayan Mak-Neyr “zamonaviy xolislik” (media objectivity) atamasini qo’llashni taklif qildi. Fakt va fikrlarni aniq chegaralash uchun manbalarni tekshirish, ma’lumotlarni verifikatsiyalashdan tashqari jurnalist ishi o’z fikrlarini tahlil qila bilishi uchun ochiq bo’lishi kerak, ana shunda u shaffoflikka erishadi: axborot bilan ishlash chegarasini ham aniqlashtirish kerak. Olimlar fikricha, raqamlashtirilgan davrda ommaviy muhitning globalizatsiyasi haqida gap ketganda xolislik tushunchasiga berilgan ta’rifni qaytadan ko’rib chiqish kerak. Demokratik jarayonlarni qo’llab-quvvatlovchi jamoatchilik muhokamasi doirasi hozirgi kunda internetning “madaniy xaos”ini yengib o’tishi kerak. Xolislikning an’anaviy izohlanishiga qarama-qarshi holda, olimlar kvazijurnalistikaning turli shakllarining ko’payish holatini keltiradilar. Jurnalistikaning bu ko’rinishi nafaqat professional jurnalistlar, balki internet foydalanuvchilar hamda internetda reklama beruvchilar uchun ham raqobatni anglatadi.Jurnalistik faoliyatda feyklarni belgilash va fosh qilishdagi texnik yangilikka muhim qo’shimcha sifatida turli mamlakatlarda joriy qilingan boshlang’ich, o’rta va oliy ta’limdagi mediasavodxonlik loyihalarini keltirish mumkin.“Full fact” (3) ning ta’kidlashicha, butun dunyodagi faktchekerlar IFCN doirasida 13 tilda 9–11 va 14–16 yoshdagi maktab o’quvchilari uchun dars rejalarini ishlab chiqqanlar. Oliy ta’lim muassasalari talabalari uchun bo’lsa, feyk yangiliklar va loyihalarni identifikatsiyalash bo’yicha “Lib Guiede” qo’llanmasi tayyorlandi. Bundan tashqari, Amerikaning kutubxoanachilik assotsiatsiyasi mintaqaviy kutubxonalar bilan hamkorlikda “News Know How” nomli dasturni ishlab chiqqan bo’lib, u yosh insonlarga mass-medianing “ongli iste’molchilari” bo’lishlari, propagandani fosh qilish va feyklarni tekshirishda yordam beradi.Shunday qilib, faktlarni tekshirish jurnalist ishining qonunchilik bosqichidan alohida faoliyat turi sifatida ajralib chiqa boshladi. Bu xalqaro miqyosda faktcheking (faktlarni ularning realligi bilan mos kelishini tekshirish) nomi bilan ataladi. Faktchekingning o’tmishdoshi sifatida axborot agentliklarining ochilishi, “axlat tituvchilar (makreykerlar) harakati” va jurnalist surishtiruvining paydo bo’lishi, tahriiryat ombudsmanlari institutining keng tarqalishini keltirishmumkin. Bugungi kunda faktlarni professional tekshirish faktchekingga ixtisoslashgan tashkilot ekspertlari va turli sifatli media jurnalistlari tomonidan amalga oshiriladi. Bundan tashqari, Facebook va Twitter ijtimoiy tarmoqlari, Google qidiruv tizimi har biri feyk xabarlar va ularni belgilashda alohida o’z filtr tizimiga ega. Xalqaro miqyosdagi mediasavodxonlik bo’yicha loyihalar esa mass-medianing “ongli iste’molchilari”ni shakllantirishga, feyk yangiliklarni mustaqil ravishda ajratib olish ko’nikmasini shakllantirishga qaratilgan.
Adabiyot:
Распопова С. С., Богдан Е. Н. Фейковые новости, Информационная мистификация. — М: Аспект Пресс, 2018. — 110 с.

“NOSHIRLIK ASOSLARI” FANIDAN AMALIY MASHG’ULOTLAR

1-mavzu. “Noshirlik asoslari” fanining vazifalari, ob`ekti va predmeti. Noshirlik ishi faoliyatining mazmuni
Reja:
“Noshirlik asoslari” fani haqida ma’lumot
“Noshirlik asoslari” faninning maqsadi, vazifasi, predmeti, ob’yekti
Noshirlik ishi faoliyatining mazmuni
Noshirlik tarixi xususida

Kalit so’zlar: nashr, noshir, nashriyot, maqsad, vazifa, predmet, ob’yekt