Нормал физиология курсига кириш

 
Юқори атмосфера босимида нафас олиш. Ғаввослар, акваланглар иш вақтида 
юқори босимга эга бўлган ҳаводан ѐки газлар аралашмасидан сунъий равишда нафас 
оладилар. Сув остида ҳар 10 метр тушган сари босим 1 атмосферага ортади. Агар одам 
оддий ҳаводан нафас олса, у ҳолда азот гази ѐғ тўқимасида эрийди. Азотнинг 
тўқималардан диффузияси аста-секин бўлади. Шунинг учун ҳам ғаввослар сув юзасига 
аста-секин кўтарилишлари керак. Айрим сабабларга кўра сув юзасига тез кўтарилса, 
газларнинг қонда эрувчанлиги камайиб кетади ва юқори босимда эриган газлар ажралиб, 
пуфакчалар ҳосил қилади. (қон «қайнайди»). Эриган газлар ичида энг ҳавотирлиси азот 
гази бўлиб, у асосан эркин эриган шаклда бўлади. Тез кўтарилиш оқибатида ўпкадан 
чиқиб улгурмайди ва қонда газ пуфаклари пайдо бўлади, яъни газ эмболияси ҳосил 
қилувчи кессон касаллиги келиб чиқади. Мускул ва бўғимларда кучли оғриқлар пайдо 
бўлади, бош айланади, қусади, халлослайди, (бемор) хушидан кетади. Бундай ҳолларда 
биринчи ѐрдам кўрсатиш учун қондан ажралиб чиққан газ пуфакчаларини яна эритиб 
юбориш учун қайтадан юқори босим шароитига тушириш керак. Бу ҳолат - эмболия 
миянинг муҳим марказларини қон билан таъминлайдиган томирларда ривожланса ҳаѐтга 
хавф туғилади. Шунинг учун ҳам ғаввослар нафас оладиган газлар аралашмасини азот 
ўрнига гелий гази қўшилади. Натижада нафас олиш енгиллашади, чунки гелийнинг 
зичлиги азот зичлигидан 7 марта кам, шу туфайли, нафас йўлларининг қаршилиги 
камаяди. Гелий газининг қонда эрувчанлиги ўта кам бўлганлиги учун эмболия касаллиги 
келиб чиқмайди. 
Тоза кислороддан нафас олиш. Клиник амалиѐтда айрим ҳолларда юқори 
атмосфера босимга эга бўлган кислород билан нафас олдириб даволайдилар. Нафас 
олаѐтган ҳавода юқори парциал босимга эга бўлган кислород даволовчи таъсир кўрсатади. 
Аммо узоқ вақт тоза кислород билан даволангач, аксинча таъсир кўрсатиши ҳам мумкин. 
Соғлом одамлар шу шароитда нафас олдирилса, уларда тўш суяги соҳасида оғриқ 
сезилади, айниқса чуқур нафас олганда кучаяди. Ўпканинг тириклик сиғими озаяди. 
Марказий нерв тизимида ўзгаришлар бўлади. Бундай ўзгаришлар келиб чиқишига сабаб, 

---

104 
қондаги айрим ферментлар фаоллиги пасайиб (инактивация) кетади (айниқса 
дегидрогеназалар). 
Чала туғилган чақалоқ узоқ вақт кислороддан ортиқча кўп нафас олса, гавхарни 
фиброз тўқимаси қоплаб, кўзи кўрмай қолади (кўр бўлиб қолади). 
Паст атмосфера босимида нафас олиш. Денгиз сатҳидан кўтарилган сайин О
2
нинг парциал босими ҳам пасаяди, аммо алвеоляр ҳавонинг сув буғлари билан тўйиниши 
ўзгармайди. Инсонларнинг маълум қисми - алпинистлар, парашютчилар 20000 м 
баландликда нафас оладиган ҳавода О
2
миқдори нолга тенг бўлади. Одам махсус баллонга 
уланган ниқобни юзига тутиб, кислородга бой ҳаводан нафас олиши керак. 2-2,5 км 
баландликда кўпчилик одамлар бемалол яшаб фаолият кўрсата оладилар. 3-3,5 км 
баландликда нафас фаолияти ўзгаради, тоғ касалликлари аломати пайдо бўлади. 4-6 км 
баландликда тоғ ѐки баландлик касаллиги белгилари пайдо бўлади: бўшашиш, ранги 
оқариш, лабларда ва буруннинг равоқларида кўкариш белгилари пайдо бўлади. Юрак 
уришлари секинлашади, артериал босим пасаяди, бош оғрийди, нафас олиш чуқурлиги 
камаяди, кўнгил айнийди, қусади. 7 км баландликда эса инсон хушидан кетиб ҳаѐт учун 
хавф туғулади. 
Энг хавфлиси гипоксиянинг тез ривожланиши ҳисобланади. Бу вақтда инсон 
гипоксия билан боғлиқ бўлган нохуш сезгиларни сезмайди, безовталаниш бўлмайди. 
Бехосдан хушидан кетиб қолади.
Юқорига кўтарилганда эса гипоксиянинг ривожланиши одамларда турлича кечади. 
Ташқи нафасда бўладиган ўзгаришлар қуйидаги омилларга боғлиқ: 1. Гипоксиянинг 
қанчалик тезлик билан ривожланаѐтганлиги; 2. Кислород истеъмол қилиш даражаси (тинч 
турганда ѐки жисмоний иш бажарганда); 3. Гипоксик омилни таъсир этиш давомийлиги. 
11-12 км баландликда тоза кислород билан нафас олиш инсоннинг ишлаш қобилиятини 
узоқ вақт сақлаб қола олади. Жуда юқорига кўтарилганда тоза кислород билан нафас 
олинганда ҳам алвеоляр ҳавода унинг парциал босими меъѐрдагидан паст бўлади. Шунинг 
учун ҳам стратосферда учувчилар махсус герметик камераларда ѐки скафандрларда 
бўлишлари керак. У ерда етарли даражадаги атмосфера босими шароити мавжуд.
Гипоксияга чидамлилик инсонларда индивидуал бўлиб, баъзиларда 2,5 км 
баландликда сезила бошлайди. Барокамераларда машқ қилиш натижасида организимнинг 
паст атмосфера босимига чидамлилиги ошади, хаттоки 7000 метр баландтликда ҳам иш 
қобилияти сақланиб қолади. 
Жуда баланд тоғли жойларда яшовчи одамлар кислороднинг паст парциал 
босимига мослашиб қоладилар (акклиматизация). Бу бир неча омилларга боғлиқ: 1. 
Эритропоэз кучайиши ҳисобига эритроцитлар миқдорининг ортиши; 2. Ўз ўрнида 
гемоглабин миқдори ва қон кислород сиғимининг ортиши; 3. Ўпка вентиляциясининг 
ортиши; 4. Кислород етишмаслигига организм тўқималари жумладан МНС 
сезгирлигининг пасайиши; 5. Тўқима капиллярлари қалинлигининг узунлиги ва 
эгрилигининг ортиши; 6. Эритроцитларда 2,3-глицерофосфат миқдори ортиши ҳисобига 
тўқималарда оксигемоглобин диссоциацияси кучайиб, эгри чизиқнинг ўнг томонга 
силжиши.