Нормал физиология курсига кириш

Латерал тиззасимон тана кўрув сигналларини кўчирувчи ядродир. Бу ядронинг 
нейронларига олдинги тўрт тепаликнинг бирламчи кўрув марказларидан импулслар 
келади. Латерал тиззасимон тана нейронларининг ўсиқлари катта ярим шарлар 
пўстлоғининг кўрув зонасига боради. 
Медиал тиззасимон тана эшитув йўлининг кўчирувчи ядросидир. Бу ядронинг 
нейронларига орқадаги тўрт тепаликнинг бирламчи эшитув марказларидан импулслар 
келади. Медиал тиззасимон тана нейронларининг ўсиқлари катта ярим шарлар 
пўстлоғининг эшитув соҳасига боради. 
Узунчоқ миядаги Голл ва Бурдах ядроларидан бошланган толалар (лемниск 
йўллари) ва орқа мия билан таламус ўртасидаги йўл орқали, шунингдек учик нерв 
ядроларидан бошланувчи толалар орқали таламусга келувчи импулслар тери, юз тана ва 
қўл-оѐқ рецепторларидан, проприорецепторлардан ахборот олиб келади. Бу ахборот 
таламуснинг ортқи вентрал ядросига келади. Бу ядронинг нейронлари оладиган 
ахборотини катта ярим шарлар пўстлоғининг орқадаги марказий пуштаси-соматосенсор 
соҳасига кўчиради. Ортқи венрал ядрога таъм билиш рецепторларидан ҳам импулслар 
келади. Висцерорецепторлардан келадиган импулслар ҳам ортқи медиал вентрал ядрога 
киради. Бу адашган нерв қорин ва чаноқ нервлари таъсирланганда ортки вентрал ядрода 
юзага чиқарилган потенциалларни текшириб аниқланган (Р.А.Дуринян). Миячадан 
импулслар вентролатерал ядрога киради, у ердан катта ярим шарлар пўстлоғининг 

---

171 
олдинги марказий пуштасига, яъни мотор зонасига боради. Баъзи маълумотларга 
қараганда, таламуснинг олдинги ядроларига висцерорецепторлардан ва қисман ҳид билув 
рецепторларидан ҳам импулслар келади. Импулслар таламуснинг олдинги ядроларидан 
катта ярим шарларнинг лимбик соҳасига боради.
Рецепторларнинг муайян гурухларидан импулс олувчи нейронларнинг таламус 
ядроларидаги жойлашиши турли усуллар билан такширилган. 
Ж.Дюссер де-Баррен маймунлар устида тажрибалар қилиб, таламус ядроларининг 
айрим қисмларига стрихнин эритмасини ингичка игнада юборди ва шундан кейин 
гавданинг тери юзасидаги турли қисмларда сезувчанлик ўзгаришини текширди. Стрихнин 
эритмаси қайси жойга юборилишига қараб, гох юз соҳасида, гох олдинги ѐки кейинги 
оѐқлар соҳасида сезувчанлик ортишини (гиперестезия келиб чиқишини) аниқлади. 
Сезувчанлик гавданинг айниқса қарама-қарши томонида кўпроқ бузилади. В.Маунткастл 
ва Э.Хеннеман таламус ортқи вентрал ядросининг турли қисмларига юпқа электродлар 
киритиб, гавданинг турли қисмлари таъсирланганда юзага чиқарилган потенциалларни 
қайд қилишди. Гавданинг турли соҳаларидаги рецепторлардан келувчи импулслар ортқи 
вентрал ядронинг турли қисмларига кириши мушук, қуѐн ва маймунлар устидаги 
тажрибалардан кўрсатиб берилди. Бошнинг юз қисми ва олдинги оѐқлар, айниқса дистал 
қисмлари (маймунларнинг бармоқлари) сезувчанлигининг таламусдаги вакиллик соҳаси 
тана ва кейинги оѐқлар сезувчанлигининг вакиллик соҳага қараганда кенгроқ. Бунинг 
маъноси шуки, юз ва олдинги оѐқларнинг рецепторларидан импулс оладиган нейронлар 
тана ва кейинги оѐқларнинг рецепторларидан ахборот олувчи нейронларга қараганда анча 
кўпроқ. Гавда айрим қисмларининг ядродаги вакиллик соҳалари қатъиян чегараланган 
майдонлар бўлмай, қисман бир-бирини қоплайди. Гавданинг тегишли қисмидаги 
экстрорецепторлардан сигнал оладиган нейронлар ядронинг қайси қисмлари бўлса, 
висцерорецепторлардан импулс олувчи зоналар ҳам ўша қисмларида эканлиги юзага 
чиқарилган потенциаллар усули билан кўрсатиб берилди. 
Гавданинг турли қисмлари таъсирланаѐтгани ҳақидаги сигналларни қабул қилувчи 
таламик нейронлардан импулслар катта ярим шарлар пўстлоғидаги соматосенсор 
соҳанинг турли қисмларига киради, бу зонада тери ва мускул-бўғим рецепциясининг 
вакиллиги ҳам муайян фазода тақсимланган бўлади. 
Кўз тўр пардасининг турли қисмларидаги рецепторларидан импулс олувчи 
нейронларнинг фазода бир қадар чегараланганлиги латерал тиззасимон танада ҳам қайд 
қилинади. Кортий аъзосининг турли қисмларидаги рецепторлардан импулс олувчи 
нейронларнинг фазода ҳудди шунингдек бир қадар чегараланганлиги медиал тиззасимон 
танада ҳам кузатилади. 
Таламуснинг ассоциатив ядролари унинг асосан олдинги қисмида бўлиб, 
таламуснинг кўчирувчи ядроларидан импулслар олади ва уларни мия пўстлоғининг 
ассоциатив соҳаларига ўтказади. Ассоциатив ядроларга латерал ядролар, медиодорсал ва 
ѐстиқсимон (pulvinar) ядролар киради. Таламуснинг ассоциатив ядролари, шунингдек 
(янада кўпроқ) катта ярим шарлар пўстлоғидаги ассоциатив соҳалар филогинез жараѐнида 
катталашиб боради. Одам таламусидаги ассоциатив ядролар айниқса яхши ривожланган. 
Таламуснинг латерал ядролари импулсларни катта ярим шарлар пўстлоғининг тепа 
соҳасига ўтказади. Ёстиқсимон ядронинг латерал қисми энса бўлагидаги кўрув ассоциатив 
зонасига, pulvinar-нинг медиал қисми эса катта ярим шарлар пўстлоғининг чакка 
бўлагидаги эшитув ассоциатив зонасига импулс ўтказади. 
Медиодорсал ядро катта ярим шарлар пешона бўлагининг пўстлоғига, лимбик 
системага, шунингдек гипоталамусга боғлиқ. 
Ярим шарлар пўстлоғининг ассоциатив зоналири билан таламус ядролари 
ўртасида, шунингдек катта ярим шарлар пўстлоғининг сенсор зоналари билан кўчирувчи 
ядролар ўртасида қайтар алоқалар бор, мия пўстлоғига ўтказиладиган ва ундан 
олинадиган импулслар шу қайтар алоқалар орқали доира бўйлаб ўзаро таъсир этиши 
мумкин.

---

172 
 
Таламуснинг носпецифик ядролари. Таламуснинг носпецифик ядроларига баъзи 
физиологлар ретикуляр формациянинг диэнцефалик қисми деб қарашади. Аммо 
таламуснинг носпецифик ядролари морфологик структураси ва функциясига кўра мия 
ўзанининг ретикуляр формациясидан фарқ қилади. Г.Жаспер электрофизиологик 
экспериментларга асосланиб таламуснинг носпецифик системаси ярим шарлар 
пўстлоғининг тез ва қисқа муддатли фаоллашишида қатнашади, деган хулосага келди. 
Мия ўзанининг ретикуляр формацияси эса суст ва узоқ фаоллашишни вужудга келтиради. 
Ўрта миянинг ретикуляр формацияси бутун мия пўстлоғининг тонусини сақлаб 
туради, мия пўстлоғининг қайси структуралари аниқ рефлектор реакцияларнинг юзага 
чиқишида қатнашса, фақат шу структураларни таламуснинг носпецифик ядролари 
фаоллаштиради. Жумладан, таламуснинг носпецифик ядролари тийрак организм диққат 
эътибор жараѐнларини ташкил этишда қатнашади. 
Ретикуляр формация орқали мия пўстлоғига кирадиган афферент импулслар 
одамда муайян сезгиларни вужудга келтирмайди, аммо улар специфик сенсор йўллар 
орқали келувчи импулсларга жавобан мия пўстлоғининг реакцияларини кучайтиради. 
Таламуснинг носпецифик ядролари билан кўчирувчи ва ассоциатив ядролар 
ўртасида, шунингдек таламус билан пўстлоқ остидаги тузилмалар ўртасида ўзаро кенг 
алоқалар бор. Таламуснинг носпецифик ядроларидан фақат иккитаси-олдинги вентрал 
ядро билан ретикуляр ядро бевосита катта ярим шарлар пўстлоғининг турли қисмларига 
тола беради. 
 
Сезгиларнинг шаклланишида таламуснинг иштироки. Таламус сезгиларнинг келиб 
чиқишида қатнашади, чунки у турли рецепторлар таъсирланганда келиб чиқувчи 
импулсларни катта ярим шарлар пўстлоғига ўтказишдан ташқари, олинган ахборот 
таламус ядроларида қайта ишланади, шунинг натижасида сезгилар ҳарактери ўзгаради. 
Кўпгина тадқиқотчилар (Г.Гед ва бошқалар) нинг фикрича, таламуснинг оғриқ 
сезувчанликнинг олий марказидир. Бу фикр қуйидаги далилларга асосланади. Одамдаги 
нейрохирургия операциярида бош мия катта ярим шарлар пўстлоғининг турли қисмларига 
бевосита таъсир этилса, оғриқ ҳисси жуда камдан-кам пайдо бўлади. Таъсир этувчи 
электродлар таламусга қўйилганда эса, рўй-рост оғриқ реакциялари ва нохуш сезгилар рўй 
беради. Шунга кўра таламуснинг баъзи бир касалликларида азобли оғриқ сезгилари пайдо 
бўлишини невропатолог-клиницистлар қадимдаѐқ пайқашган. Салгина таъсирот-терига 
тегиш, игнани салгина босиш, товуш ѐки ѐруғлик таъсири бундай беморларда энг оғир 
оғриқ тутишига сабаб бўлади. Баъзан эса таламус зарарланганда оғриқ сезгиларини идрок 
этиш бузилади, аналгезия ҳолати рўй беради, бунда оғритувчи таъсиротлар оғриқ 
сезгиларини юзага чиқармайди. Ниҳоят организмнинг одатда оғрик ҳисси билан давом 
этадиган типик реакцияларини ҳайвонлар устидаги тажрибада катта ярим шарлар 
пўстлоғини олиб ташлагандан кейин (таламик ҳайвонларда) юзага чиқариш мумкин. 
Мия ўзанининг ретикуляр формацияси оғриқ реакцияларининг келиб чиқишида 
муҳим аҳамият касб этиши сўнгги вақтдаги тадқиқотларда аниқланди. Баъзи наркотик 
моддалар, масалан: барбитуратларни киритиш йўли билан ретикуляр формация ишдан 
чиқарилганда ва шу тариқа бош мия ярим шарлар пўстлоғига ретикуляр формациянинг 
кўтарилувчи, фаоллаштирувчи таъсири тўхтатиб қўйилганда оғриқ реакциялари сусаяди. 
Аммо келтирилган фактларнинг ҳаммаси оғриқ сезгиларининг шаклланишида 
катта ярим шарлар пўстлоғининг иштирок этишини тўла инкор этолмайди. Мия 
пўстлоғининг аҳамияти шу билан исбот этиладики, оғритувчи таъсиротларда сенсор 
соҳаларда юзага чиқарилган потенциаллар қайд қилинади, бинобарин оғриқ 
рецепторларидан мия пўстлоғига импулслар етиб боради. Оғриқ сезгилари ишонтириш 
йўли билан сусайтирилиши мумкин (туғруқни оғриқсизлантиришда шу фактдан 
фойдаланилади). Мия пўстлоғиниг сенсор зоналари зарарланганда оғритувчи таъсир 
берилган жойни аниқ билиб бўлмайди.