No‘monxo‘jayev A. S. (guruh rahbari); Fattohov M

n
n



Bundan
2
0
21
1
sin
n
n
n
 

(5.4)
ekanligi kelib chiqadi.
Agar ikkinchi muhit vakuum bo‘lsa (bunda 
n
2
=1), u holda
0
1
sin
,
n
 
(5.5)
bu yerda 
n — muhitning absolut sindirish ko‘rsatkichi.
Suv uchun (
n = 1,33) to‘la qaytishning
α
0
chegaraviy
burchagining qiymati 48°35
′
, shisha uchun (
n = 1,5) — 41°50
′
,
olmos uchun (
n = 2,4) — 24°40
′
ga teng. Hamma hollarda ikkinchi
muhit havodir.
Òo‘la qaytish hodisasini oddiy tajribalarda kuzatish oson.
Stakanga suv quyib, uni ko‘zimiz sathidan biroz baland ko‘taramiz.
Suv sirti stakan devori orqali pastdan qaralsa, yorug‘likning to‘la
qaytishi natijasida xuddi kumush yuritilgan kabi yaltirab ko‘rinadi.
Òo‘la qaytish hodisasi 
tolalar optikasida
tolalar optikasida
tolalar optikasida
tolalar optikasida
tolalar optikasida yorug‘likni va tasvirni
egiluvchan shaffof tolalar dastasi — nur tola (svetovodlar) orqali
uzatishda foydalaniladi.
Nur tola — svetovodlar silindr shaklidagi shisha tola bo‘lib,
unga sindirish ko‘rsatkichi shu tolanikidan kichik bo‘lgan shaffof
material qobig‘i qoplangan. Yorug‘lik ko‘p marta to‘la qaytish
hisobiga istalgan (to‘g‘ri yoki egri) yo‘l bo‘ylab yuborilishi mumkin.
Òolalardan eshib, o‘ramlar tayyorlanadi. Bunda tolalarning har
biri bo‘ylab tasvirning biror elementi uzatiladi.
Uzun tolalar dastasi — nur tolalardan hozirgi paytda yorug‘lik
nurlari yordamida aloqa, televizion ko‘rsatishlarni uzatish yo‘lga
qo‘yilgan. Masalan, Pekin — Parij shaharlari orasida O‘zbekiston
hududi orqali o‘tgan optik tolalar yordamida aloqa o‘rnatilgan.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2 7
Ko‘pincha yorug‘lik nuri har xil muhitlarning yondashish
chegaralarini bir marta emas, balki bir necha marta kesib o‘tadi.
Masalan, yorug‘lik nuri ma’lum shaffof modda ichiga joylashgan
biror shaffof moddadan yasalgan yassi parallel plastinka orqali
o‘tganda ana shunday bo‘ladi.
Nurlarning plastinkadagi yo‘li 22- rasmda ko‘rsatilgan. Plastin-
kaga tushayotgan yorug‘lik shu’lasining 
AB nuri ikki marta singandan
keyin 
AV ga parallel bo‘lgan CD yo‘nalishda plastinkadan tashqariga
chiqadi. 
MN va M
1
N tekisliklar o‘zaro parallel bo‘lganligi uchun
∠β = ∠α
1
bo‘ladi. Yorug‘likning sinishi qonunidan esa 
∠β
1
= ∠α
ekanligi kelib chiqadi. Demak, yorug‘lik nuri yassi parallel
plastinkadan o‘tayotganda o‘z yo‘nalishini o‘zgartirmaydi, faqat
biror 
x masofaga siljiydi, xolos.
22- rasmdagi 
CBE uchburchakdan x = CB sin (
α
– 
β
) va
KBC uchburchakdan 
cos
d
CB


ekanligini ko‘rish mumkin, bu
yerda 
d — plastinkaning qalinligi. Binobarin,
sin(
)
cos
(sin
– cos •
)
x
d
d
tg
  






(5.6)
bo‘ladi. Bu munosabatdan va shakldan ko‘rinadiki, plastinka qancha
qalin, plastinkaning sindirish ko‘rsatkichi va yorug‘lik nurining
tushish burchagi qancha katta bo‘lsa, nur shuncha ko‘p siljiydi.
Ko‘pincha optik asboblarda shishadan yoki boshqa shaffof
moddadan tayyorlangan uchburchakli prizma ko‘p qo‘llaniladi
(23- rasm). Prizmaning kesimi 
ABC uchburchakdan iborat.
Bunda 
AB va BC tomonlar (ya’ni AB B
1
A
1
va 
BB
1
C
1
C sirtlar)
pirzmaning 
sindiruvchi yoqlari
sindiruvchi yoqlari
sindiruvchi yoqlari
sindiruvchi yoqlari
sindiruvchi yoqlari, BB
1
esa sindiruvchi qirrasi
esa sindiruvchi qirrasi
esa sindiruvchi qirrasi
esa sindiruvchi qirrasi
esa sindiruvchi qirrasi deb
ataladi.
23- rasm.
23- rasm.
23- rasm.
23- rasm.
23- rasm.
A
B
C
C
1
B
1
A
1
22- rasm.
22- rasm.
22- rasm.
22- rasm.
22- rasm.
A
M
M
1
C
B
N
N
1
D
K
β
1
α
1
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2 8
uchun bu munosabatni topish oson. 
DMEND to‘rtburchakdagi
180
,
180