Nom qo‘yish san’ati

Lingvopsixologik metod. Mazkur metodda ham til, ham tilshunoslikka, ham psixologiyaga oid dalillar insonlarning psixologik vaziyati, holatlariga qarab ishlatilishi yoki talqin va tahlil etilishi kabilarda kuzatiladi. Ba’zi bir nomlarning talqini asosidagi misollarga murojaat etaylik. Toshkent toponimining kelib chiqishini toshga bog’lagan tadqiqotlar bor. Bu ayni vaqtdagi lingvopsixologik vaziyat natijasida chiqarilgan xulosadir. Aslida esa bu topoobyekt hosildor yerli, xirmon joyli hudud ma’nosidagi Chosh(Choch), Shosh shakllaridagi fonetik o‘zgarishlarga uchragan Chosh so‘zidan yuzaga kelgan. Chosh – hosil xirmon joyda yig’ib, uyilgan holati. Keyinchalik unda turkiy va forstojik tillarning ta’sirida turli fonetik o‘zgarishlar bo‘lib, Chosh > Shosh > Tosh shakllaridagi o‘zgarishlar ro‘y berishi natijasida Toshkent toponimi yuzaga kelgan.
Statistik metod. Ushbu metod mavjud nomlarni statistikasini, ya’ni ularning ma’lum bir hudud(tumanlar, viloyatlar va respublika)da mavjud miqdorini, qo‘llanish darajasini, qo‘llanish yo‘nalishini ko‘rsatuvchi metod sanaladi. Chunki nomlarning umumiy miqdorini, shuningdek, faol qo‘llanayotgan nomlarning miqdorini bilmasdan turib, nomlanish va nom ma’nosini izohlash to‘g’risida gapirish o‘rinsiz hisoblanadi. Masalan, ma’lum bir hududda yoki tumanda toponimlarning, kishi ismi yoxud laqablarining qo‘llanishining miqdoriy darajasi, miqdoriy faolligi masalasini mana shu statistik metod tadqiq etib zarur umumlashma fikrlarni qayd etishi mumkin. Agar ba’zi bir o‘simlik nomlarining, Qurbaqaobod, Yalang’och, Qonqus, Qayrabsoldi, Jo‘gi, Baytqo‘rg’on, Do‘kchilik, Varaksar, Dapsan, Qatag’on, Hayrovot, Saksonkapa, Hojimaydon, Gonchi kabi qishloq nomlarining, Shernazar, Pirnazar, Sino, Chingiz, Xolbozor, Shohrux, Zokir, Abdurahmon, Eshtemir, Tupli, Tolib, Javohir, Jahongir, Ulug’bek, Elbek, Elshod, Farrux kabi kishi ismlarining, Tanqas, Qorasuv, Tinnatentak daryosi kabi ba’zi bir daryo nomlarining ma’lum bir hududdagi qo‘llanish miqdori va me’yorini o‘rganish ham mana shu statistik metodning zarurligini asoslay oladi.
Bizningcha, “O‘zbek nomshunosligi” sohasidagi to‘plangan mavjud barcha nomlar majmuyi mazkur metod (usul) bilan o‘rganilishi ilmiy tadqiqotlar olib borishning birinchi, avvalgi sharti deyish mumkin. Masalan, rus olimasi N.V.Podolskayaning nomshunoslik masalalariga, shu jumladan,unda qo‘llanadigan metodlarning talqini va tavsifiga bag’ishlangan terminologik lug’ati 1977, 1988- yillarda to‘ldirilgan va tuzatilgan holda ikki marta nashr etilgan8 . Demak, nomshunoslikda qo‘llanadigan metodlar bilan nomlar qancha ko‘p o‘rganilsa, bu sohadagi tadqiqotlar misollar bilan shunchalik boyib boradi.