Noananaviy energiya turlari va ulardan foydalanish

Neft sanoati. Rossiya neft zahiralariga boy. Asosiy neft zonalari G`arbiy Sibir, Volga-Ural, Shimoliy Kavkaz va Yevropa shimolidir. Ayniqsa, Evropadagi Shimoliy va Uzoq Sharqdagi shelflar umid baxsh etadi.
Hozirgi vaqtda neft konining asosiy qismi Ural federal okrugidir, bu erda 284,1 mln. Tonna neft qazib olinadi. bu mintaqadagi konlar Rossiyada ishlab chiqarilgan neftning 66 foizini ta’minlaydi. Asosiy yo`nalishlar Ob River - Samotlor, Ust-Baliq, Megionkoe, Aleksandrovskoe va boshqalarning o`rta qismida joylashgan bo`lib, Rossiyada neft va gaz resurslariga asoslangan yirik dasturiy-maqsadli hududiy ishlab chiqarish majmuasi tashkil etilmoqda.
Volga-Ural viloyatida eng muhim neft resurslari Tatariston, Bashkortostan, Yevropaning Shimoliy qismida - Komi Respublikasida, Shimoliy Kavkazda - Chechen va Dog`iston respublikalarida joylashgan. Uzoq Sharqda - Saxalinda neft resurslari mavjud.
Jami ishlab chiqarishning 2/3 qismi eng samarali favvorada ishlab chiqariladi. Sharqiy Sibirdagi Barents va Okhotsk dengizlarining qit’a shelfida mamlakatning bir qator hududlari istiqbolli.
Bugungi kunda Rossiyaning Evropa mintaqalarida va G`arbiy Sibirda neft konlarini qidirish 65-70 foizni tashkil etadi, Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqda esa faqat 6-8 foizga, dengizlar shoxi faqat 1 foizga baholanadi. Biroq, bu uzoq mintaqalar prognoz qilingan neft resurslarining 50% ini tashkil etadi.
Ishlab chiqarish maydonlaridan boshqa hududlarga, MDH davlatlariga va G`arbiy Evropaga neft etkazib berish bo`yicha keng ko`lamli neft quvurlari tizimi tashkil etildi. Ulardan eng kattasi: Ust-Balik - Qo`rg`on - Almetevsk; Nijnevartovsk - Samara; Samara - Lysychansk; Shayim - Tyumen; Ust-Balik - Omsk - Anjero-Sudjensk; Tuymazi - Omsk - Anjero-Sudjensk; Ust-Balik - Omsk - Pavlodar - Chimkent; Aleksandrovskoe - Anjero-Sudjensk; Tuymazi - Omsk - Novosibirsk - Krasnoyarsk - Angarsk; Almetievsk - Samara - Bryansk - Mozyr - Polsha, Germaniya, Vengriya, Chexiya, Slovakiya; Almetievsk - Nijniy Novgorod - Ryazan - Moskva, Nijniy Novgorod - Yaroslavl - Kirishi va boshqalar.
Rossiyadagi neft qazib olishning istiqbolli darajalari, asosan, quyidagi omillar bilan belgilanadi: suyuq yonilg`iga bo`lgan talab va uning jahon narxining darajasi, transport infratuzilmasini rivojlantirish, soliqqa tortish shartlari va konlarni aniqlash va qazib olishda ilmiy-texnikaviy yutuqlar, shuningdek, o`rganilayotgan xomashyo bazasining sifati.
Rossiyada neft qazib olishning istiqbolli hajmi mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining bir yoki bir nechta variantiga qarab neft narxining o`zgarishi bilan sezilarli darajada farqlanadi.
Tarmoqni rivojlantirishning strategik maqsadlari saqlanib qoladi: zaxiralarning zarur tuzilmasini ishlab chiqarishni va ularning mintaqaviy taqsimlanishini ta’minlash; ishlab chiqarishning eng uzoq muddatdagi barqarorlashuvi bilan erta pasayishsiz ishlab chiqarishni bosqichma-bosqich va bosqichma-bosqich oshirish; keyingi ruslar avlodlarining manfaatlarini hisobga olish.
Neft qazib olish Rossiyada 2010 yilgacha an’anaviy neft ishlab chiqarish hududlarida - G`arbiy Sibir, Volga, Shimoliy Kavkaz va yangi neft va gaz viloyatlarida - Shimoliy (Timan-Pechora), Sharqiy Sibir va Uzoq Sharqda ishlab chiqariladi va rivojlanadi. , Rossiyaning janubida (Shimoliy Kaspiy viloyatida).
G`arbiy-Sibir neft va gaz oblasti mamlakatning asosiy neft bazasi bo`lib qolmoqda. Shimoliy Kavkazdagi Volga-Ural provintsiyasida neft qazib olish resurs bazasining qisqarishi sababli tushib ketadi.
Iqtisodiy rivojlanish sharoitida Sharqiy Sibir va Saxa respublikasida (Saxalin orolining shimolida, Barents dengizida, Kaspiy dengizidagi Rossiya) yangi neft sanoat markazlari tashkil etiladi. Timan-Pechora viloyatida neft qazib olish hajmi ortadi.
Rejalashtirilgan ishlab chiqarish darajasini ta’minlash va neft qazib olish samaradorligini oshirish sanoatdagi ilmiy-texnikaviy taraqqiyotga, burg`ulash usullarini takomillashtirishga, suv omboriga ta’sir ko`rsatishga, zaxiralarni qazib chiqarish chuqurligini oshirishga va qazib olishning boshqa ilg`or texnologiyalarini joriy etishga imkon beradi, bu esa, neft qazib olishning qiyin bo`lgan zaxiralaridan foydalanishga imkon beradi.

Har kanday jamiyatning va davlatning rivojlanish darajasi uning energiya bilan kanday darajada ta’minlanganligiga boglik. Chunki rivojlangan mamlakatlarda fan-texnika rivojlanish jarayoni juda tez sur’atlarda amalga oshadi. Bu esa energiya turlarini uylab topish, energiya ishlab chikarishni takomillashtirish va ishlab chikdrilgan energiyaning tejamkorlik bilan foydalanishni takazo etadi. Energiya sayyoramizdagi barcha mavjudodlar va usimliklarning xayotiy extiyoji xisoblanadi. U ishlab chikarishni takomillashtiruvchi muxim omildir. Shuning uchun xam iktisodiy va keng ko`lamda ishlab chikarishning rivojlantirish uchun ishlab chikarilayotgan mahsulotlarni tannarxini tushirish uchun aholi boshiga to`g`ri keladigan milliy daromad ulushini oshirib borish barcha davlatlar rivojlanishining asosiy vazifasi hisoblanadi.

Issiqlik elektr stantsiyalarida yondirilayotgan yoqilg`ining ximiyaviy energiyasi bug` generatori (qozon)da turbo – agregat (generator bilan biriktirilgan bug` trubinasi)ni aylantiruvchi suv bug`i energiyasiga aylanadi. Aylanishning mexanik energiyasi generatorda elektr energiyasiga o`zgaradi. Elektr stantsiyalari uchun yoqilg`i sifatida ko`mir, torf, yonuvchi slanetslar, shuningdek, gaz va mazutdan foydalaniladi.
Sobiq ittifoq energetikasi hosil qilinadigan elektr energiyasining 60% gacha qismi KES hisobiga to`g`ri kelgan.
AES —bu o`z mohiyati bilan issiqlik stantsiyalari hisoblanib, ular yadro reaktsiyasining issiqlik energiyasidan foydalanadi.
AES ning asosiy elementlaridan biri reaktordir. Jahondagi ko`pgina mamlakatlardagi singari sobiq ittifoqda ham asosan issiqlik neytronlari ta’sirida U -235 uranining parchalanish yadro reaktsiyasidan foydalaniladi. Bu reaktsiyalarni amalga oshirish uchun. reaktorda yoqilg`i U-235) dan tashqari neytronlarni sekinlatgich va tabiiyki, reaktordai issiqlikni olib ketuvchi—issiqlik eltuvchi bo`lishi kerak. VVER tipidagi (suv-suvli energetik) reaktorlarda sekinlatgich hamda issiqlik eltuvchi sifatida bosim 01 gidagi odatdagi suv ishlatiladi. RBMK tipidagi reaktorlar (kanali katta quvvatli reaktor)da issiqlik eltuvchi sifatida mplatgich sifatida esa grafit qo`llaniladi. Bu ikki tipidagi reaktor rossiyada AES larida keng qo`llanilmoqda.
Avvalo shuni ta’kidlash lozimki shamol juda ulkan energiya manbaidir. Yer yuzida sodir bo`luvchi jami shamollarning energiyasi butun suvliklarning gidroenergiyasidan 100 barobar ko`pdir. Taqqoslash uchun bir misol:Butun yer yuzida 1987-yilda ishlab chiqilgan elektr energiyasi 10<sup>13</sup>kVt*soat bo`lib, bu yillik shamollar energiyasini taxminan 0. 3% tashkil etadi, xolos.
Shamol ham barcha energiya turlari kabi quyosh energiyasining hosilasi bo`lib-u tabiatdagi issiqlik almashinishi hodisasining ulkan konvektsiyasi tarzida namoyish bo`lishidir.
Shamol energiyasi kinetik energiya ko`rinishida bo`lib
ifoda orqali aniqlanadi.
Bunda: ρ-havoning zichligi U –shamol tezligi V-havoning harakatlanuvchi oqimining hajmi
Agar talab etilgan S-ko`ndalang kesim yuzasidan 1s da V hajmdagi havo oqib o`tadi deb hisoblasak shamol oqimining quvvati uchun
ifoda o`rinlidir.
Shamol energiyasidan qadim zamonlardan boshlab odamzot foydalanishga harakat qilgan, oddiygina donni xas-xashaklardan tozalash, uni yanchib un qilish maqsadida yoki dengizda suzish uchun shamoldan foydalangan.
Ko`pgina mamlakatlarda shamol energiyasidan unumli foydalanilmoqda. Lekin bizning mamlakatimizda undan foydalanish qoniqarli emas.
Hozirda yer yuzida turlicha quvvatga ega bo`lgan shamol elektrostantsiyalari mavjud bo`lib, har bir elektrostantsiyada o`nlab hatto yuzlab shamol parraklari o`rnatilgan shamol minoralari bor. Bu minoralardagi generatorlar turiga qarab 2 kVt dan 3000 kVt gacha elektr energiyasi hosil qilish imkoniga egadir. Masalan: AVEU-6 turidagi qurilma 5 m/s tezlikdagi shamol esayotganda 2-3 kVt energiya xosil qilsa, GROWIAN turidagi qurilma 3000 kVt elektr energiyasi hosil qiladi.
Shu qatori shamol ta’sirida suvni balandlikka ko`tarib beruvchi shamol suv nasoslari ham mavjuddir.
Shamol energiyasidan foydalanishni qiyinlashtiruvchi ikki omil mavjud bo`lib, ular quyidagilardir:
1. Shamolni doimo mavjud bo`lmasligi, bunda iste’molchi uchun berilayotgan energiya hamma vaqt ham bir xilda bo`lmaydi. Shamol kelganda energiya bo`ladi, shamol kelmasa energiya ham yo`q.
2. Shamol tezligini vaqt davomida o`zgarib turishi shamolni goh kuchayib, goh pasayishi.
Bu qiyinchiliklarning birinchisini bartaraf etish maqsadida energiyani zahira qilib qo`yuvchi qurilmalar akkumlyatorlar tayyorlanadi.
Eng sodda energiya akkumlyatori – shamol kelganda uni energiyasidan foydalanib suvni balandlikda joylashgan idish yoki havzaga ko`tarib shamol energiyasini suvni potentsial energiyasiga aylantiruvchi qurilmadir.
Hozirgi paytda energiyani elektr maydon energiyasi tarzida saqlovchi –induktiv energiya akkumlyatori ham mavjuddir. Istiqboli katta bo`lgan energiya saqlagichlaridan biri suvni vodorod va kislorodga aylantirib, saqlab turuvchi inshootlardir. Ikkinchi qiyinchilik hozirda umuman bartaraf etilgan. Har bir shamol elektrostantsiyasida parraklar tezligini o`zgarishi qanday bo`lishidan qat’iy nazar, olinayotgan energiyani o`zgartirmay bir xilda bo`lishini ta’minlovchi sozlagich mexanizmlar mavjuddir.
Bizni mamlakatimizda shamol tez-tez bo`lib turadigan joylar anchagina. Masalan Toshkent viloyatining shimoliy, sharqiy nohiyalarida, Bekobod nohiyalarida hamda Farg`ona vodiysini Qo`qon shaxri nohiyalarida shamol tez-tez bo`lib turadi, ayniqsa baxor oylarida va yozni boshida bu joylarda har kuni ham shamol esadi.
Shuni alohida ta’kidlash joizki, ko`pgina shamol elektrostantsiyalari uchun 5m/s tezlikdagi shamolni esishi yetarlidir. Respublikamiz sharoitida esa shamolni o`rtacha tezligi 10-15m/s dan kam emas.
Shamol agregatlarining qo`llanilishi va ularga texnik xizmat ko`rsatish:
“Romashka” turidagi suv ko`targich nasosi shamolning mexanik-kinetik energiyasidan foydalanib ishlaydi.
Shamol energiyasi xisobiga ishlaydigan “Romashka” turidagi suv ko`targich nasosi xo`jaliklarda, bog`dorchilik va dala hovlilarida sug`orish ishlarini bajarishda ishlatiladi.
Shamol qurilmasining tuzilishi 1-rasm.
Shamol qurilmasi asosan quyidagi to`rtta qismdan iboratdir:
1. Shamol elektr qurilmasi
2. Nasos
3. Shamol qurilmasi maxkamlovchi qoziqlar
4. Shamol qurilmasi bilan qoziqlarni tortib turuvchi simlar