|
Temur ha`m Temuridler da`wiri: XIV a`sirdin` ortalarinda Altin Ordanin` siyasiy u`stemliginin` ha`lsirey baslag`aninan paydalanip Gurgandjdin` ha`kimi Qutliq Temur o`z aldina g`a`rezsiz boliwg`a ashiqtan-ashiq ha`reket etedi. 1357- jili Altin orda xani Ja`nibektin` o`ltiriliwi menen, 1380-jilg`a shekem siyasiy turaqsizliq ha`m 25 xannin` o`zgeriliwi ma`mlekettin` ha`lsirewine alip keldi. Na`tiyjede da`slep Xorezm, son` Astraxan Ordadan bo`linip shig`adi. Altin orda ha`m Shag`atay ulislarinin` siyasiy jaqtan turaqsizlig`inan paydalang`an tu`rkiy qon`irat ruwinan shiqkan Xuseyin suwpi basshilig`indag`i qubla ha`m arqa wa`layatlar birlestirilip Xorezm patshalig`i du`ziledi.
1371- jili jazda a`mir Temur a`skerleri Qiyat qalasin Xuseyn suwpi no`kerlerinen azat etedi. 1372-jili 5- yanvar`da Xuseyin suwpi U`rgenish qamalinda qaytis bolgannan son`, onin` ornina Xorezm ha`kimi bolip Yusuf suwpi otiradi. A`mir Temur Xuseyinnin` tuwisqani Yusuf suwpi menen aq pa`tiya –imamnama du`zisip, Adaq suwpinin` qizi, O`zbek xannin` aqlig`i Suyinbiyke malika xanzadani o`zinin` uli Ja`ha`ngirge hayal etip aliwg`a kelisedi.
Temurdin` Samarqandqa qaytiwi menen Yusuf suwpi wa`deden bas tartadi ha`m qizin Samarqandqa jibermeydi. 1372 –jili gu`zde Qiyat qalasin basip alip ha`m xalqin tonaydi. Bul, sumliqli xabar Temurdin` ja`ne Xorezmge atlaniwin tezletedi. 1373 –jili onin` kiyatirg`anin esitken Yusuf suwpi, o`zinin` islegen islerinen pu`shayman jep ha`m Qiyattin` Shag`atay ulisina tiyisli ekenin moyinlaydi. Yusuf suwpi elshileri Temur la`shkerlerin Qizil qum arasinda ushiratip ha`m onin` ulisi qalalarina atlanis jasag`anina keshirim soraydi. Buring`i shartnamalardi orinlaymiz dep, Temurdi isendirip ha`m onin` no`kerlerin keyinge qaytaradi. Yusuf suwpi Xanzadani ko`p oljalar menen tu`yege mingizip ha`m saltanat penen Samarqandqa jiberedi. Altin orda xani O`zbek xannin` aqliq qizi Xanzadag`a u`ylengen Muha`mmed Ja`ha`ngir o`zinin` a`kesi Temur siyaqli «Guragan» xannin` ku`yew balasi degen ataq aladi. Ja`ha`ngir 1375- jildin` aqirinda qaytis boladi. Eldin` da`stu`ri boyinsha ag`asinin` hayalin inisine atastirip ha`m Xanzada ekinshi ret Temurdin` ekinshi perzenti Miramshaxqa turmisqa shig`adi
1377-jili Temurdin` Sirda`r`ya orta alabinda dushpanlarina qarsi gu`resip ju`rgeninen paydalang`an arqa Xorezm ha`kimi Yusuf suwpi Buxarani talaydi. Qudasinin` bunday, jaramas qilig`ina narazi bolg`an Temur Jalaladdin Bahadir basshilig`inda U`rgenishke elshi jiberedi. Kelgen elshilerdin` Yusuf suwpi ayaq-qollarin kisenlep ha`m olardi zindang`a taslaydi. Buni esitken Temur, Yusuf suwpig`a to`mendegi mazmundag`i xat jollaydi. «Elshiler qol qatilmaytug`in adamlar. Olardi o`ltiriwge, qamawg`a ha`m irkip qoyiwg`a bolmaydi. Elshilerdin` xizmeti, o`zine tapsirilg`an waziypalardi jetkiziwden g`ana ibarat. Sonliqtan menin` elshilerime ja`bir- qisim ko`rsetilmey qaytarilsin». Yusup suwpi a`mirdin` xatin alip kelgen shabarmanlardi da qamap taslaydi. Bulda azday, Tuy-bug`i basshilig`inda bir topar qaraqshilardi jiberip, Buxara a`tirapindag`i o`zbek ha`m tu`krmen awillarinin` mal- mu`lkin talatadi. Bulardin` ba`ri, Temurdin` qa`ha`rin keltiredi ha`m U`rgenishke tez atlaniwina sebep boladi.
.
Tariyxshi P.P.Ivanovtin` pikirinshe qaraqalpaqlar Sirda`r`yanin` orta ha`m to`mengi alabinda Aral a`tirapinda burinnan jasap kiyatirg`an jergilikli qa`wimlerdin` tiykarinda payda bolg`an. Biraq onin` «Qaraqalpaqlar tariyxi ocherkleri» (1935) miynetinde tek qaraqalpaqlardin` orta a`sirge tiyisli etnikaliq tariyxi so`z etiledi. P.P.Ivanov oguzlerdin` topilisina qaramastan Edil (Vol`ga), Jayiq (Ural) aralig`inda otiriqshi bolip qalg`an ja`ne shig`istan kelgen qipshaqlar menen aralasqan ha`m IX-XI a`sirlerdegi pecheneglerdin` shig`is (tu`rk) urpaqlarinin` qaraqalpaqlar etnogenezindegi a`hmiyetli belgilerden de esaplaydi. Ol pecheneglerdin` batis (xazar) urpaqlarinin` da qaraqalpaq etnogenezinde basli orindi iyeleytug`inin ko`rsetedi.
Qaraqalpaq etnogenezin u`yreniwde S.P.Tolstovtin` basshilig`inda Xorezm arxeologiyaliq- etnoggrafiyaliq ekspeditsiyasi aytarliqtay u`les qosti. Bul ekspeditsiya Aral boyindag`i xaliqlardin` etnikaliq tariyxin tas da`wirinen baslap ha`m jan`a da`wirge shekem izertleydi.
Xorezm ekspeditsiyasinin` T.A.Jdanko basshiliq etken qaraqalpaq etnografiyaliq otryadi 1946-jildan baslap qaraqalpaqlardin` kelip shig`iwi boyinsha ko`p g`ana materiallar jiynap, bahali maqala ha`m miynetlerdi baspadan shig`ardi. Etnografiyaliq izertlewlerdin` na`tiyjesinde qaraqalpaqlardin` uriw-taypa qurami, olardin` etnonimi boyinsha aling`an mag`liwmatlar, qaraqalpaq xalqinin` anaw yamasa minaw bo`leklerinin` ko`ship qoniw jollari haqqinda bahali an`izlari olardin` materialliq, ruwxiy ma`deniyati ha`m sem`yaliq qatnasiqlarin u`yreniw boyinsha jiynalg`an materiallar qaraqalpaqlardin` etnogenezin u`yreniwde u`lken orin tutadi. Qaraqalpaqlardin` etnogenez ma`selesin u`yreniwde tariyxshi etnograflardan T.A.Jdanko, S.K.Kamalov, L.S.Tolstova, A.S. Morozova, Q.E.Esbergenov, arxeologlardan Ya.N.Yagodin, M.Mambetullaev, tariyxshi O.Yusupov ha`m basqalar o`z u`leslerin qosti. Qaraqalpaqlardin` kelip shig`iwi ma`selesin bir-birine baylanisli ilimlerdin` wa`killeri de N.A.Baskakov, E.E.Malov, T.K.Xodjayov ha`m K.Ma`mbetov qozg`adi. Ko`p jilliq arxeologiyaliq ha`m etnografiyaliu` izertlewlerge ha`m basqa da ilimlerdin` mag`liwmatlarina tiykarlanip, S.P.Tolstov qaraqalpaq xalqinin` kelip shig`iwi ha`m qa`liplesiw ma`selesin Aral boyi xaliqlarinin` uzak dawam etken ha`m o`z-ara birigiw na`tiyjesinen keltirip shig`aradi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
