Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq Institutı Mektepke shekemgi tálim baǵdarı sırtqı bólim 1-b kurs talabası jamalova baǵdagúLdiń «Qaraqalpaqstan tarıyxı» páninen Óz betinshe jumíSÍ Tema; Qaraqalpaq jerleri XVI-XIX ásirlerde Joba

Nókis Mámleketlik Pedagogikalıq Institutı Mektepke shekemgi tálim baǵdarı sırtqı bólim 1-B kurs talabası JAMALOVA BAǴDAGÚLdiń «Qaraqalpaqstan tarıyxı» páninen ÓZ BETINSHE JUMÍSÍ
Tema; Qaraqalpaq jerleri XVI-XIX ásirlerde
Joba ;
1. Qaraqalpaqlardiń kelip shiǵiwi ha`m etnogenetikaliq qáliplesiwi, onin` rawajlaniwi basqishlari.
2. Sirdárya ha`m Jańadáryadaǵi qaraqalpaqlar. Olardiń xojaliǵi, siyasiy awhali ha`m basqa xaliqlar menen qatnaslari.
3. Xiywa xanliǵindaǵi xaliqlardiń awhali. Olardiń xan zulimliǵina qarsi gúresi.
,
Mong`ollardin` Xorezmdi jawlap aliwinin` na`tiyjesinde ma’mleket ju`da` jaman da`rejede qaldi: xojaliqtin` rawajlaniwi u`ziliske tu`sedi, Qabat qala oazisindegi qalalar ha`m awillar qarabaqanalarg`a aylanadi. Xaliqtin` sani azayip ketedi. Mong`ollar ta`repinen buzilg`an diyxanshiliqtin` suwg`ariw tarmaqlarin qayta tiklewge mu`mkinshilik bolmaydi. Shin`g`isxan imperiyasinin` jerlerin balalarina bo`lip bergende qubla Aral boylari Shag`atay ha`m Joshixan ulislarina o`tedi. Qubla Xorezm qalalari Qiyat, Xiywa, Xazarasp Shag`atay ulisina, arqa Xorezm qalalari U`rgenish, Mizdaxkan ha`m Kerder Joshi ulisina qaraydi.
. Joshi balasi Batiy ta`repinen Altin orda du`zilgennen son` Xorezmnin` arqa bo`legi usi ma`mlekettin` quramina o`tedi. Shag`atay menen Joshi ulislarinin` shegarasi U`rgenish penen qiyat qalalarinin` arasinan o`tedi.
Qubla Aral boylari Altin orda quramina o`tiwi menen, XIII a`sirdin` II-yariminan baslap onin` ekonomikasi ha`m qalalar turmisi jaqsilana baslaydi. Eldin` suwg`ariw tarawlari buring`i qa`ddine bolmasada qayta tiklenedi. O`nermentshilik, diyxanshiliq ha`m sawda o`sedi. Altin orda da`wirinde qalada shig`arilg`an ten`gelerde «Xovarizm» dep jazilg`an. Og`an sayaxatshi sipatinda kelgen ibn Batuta, oni Xorezm qalasi dep
1984-1990-jillari Xiywada M.Mambetullaev basshilig`indag`i Qaraqalpaqstan arxeologlari izertlewleri na`tiyjesinde qala xalqinin` antik da`wirine, orta a`sirge tiyisli imaratlarin, o`nermentshilik buyimlarin, Temur ha`m Temuriydler da`wirindegi gu`mis ten`gelerin tapti. Xiywa qalasinin` 2500 jililq jasqa iye ekenligi aniqlandi. Qaraqalpaqstan qalalarinin` ishinde Mizdaxkan esteligi ju`da` qizig`arli. Onin` quraminda Ga`wir qala, tariyxiy- arxitekturaliq estelik Nazlimxan suliw Xanaka- maxbarasi ha`m qala qa`birstani (b.e.shekemgi V a`sir XIV a`sir) ha`m Ga`wir qala menen olardin` ortasinda jaylasqan altin orda da`wirinin` qala ma`ha`lleleri kiredi. Shig`is to`beshikte Nazlumxan suliw, Jummart qassab, Qiriq-shopan, Xalfe Erejep, Juma meshiti ha`m basqada ja`miyetlik siyiniw orinlari jaylasqan. Da`r`yanin` on` ta`repinde Qiyat qala, Qabat qala, Narnjan qala, Jampiq qala ha`m Bag`dat qalalarda xaliq jasag`an.
Solay etip arxeologiyaliq izertlewler, XIII-XIV a`sirlerde qubla Aral boyinda qala ha`m awilliq elatlardin` ko`p bolg`anlig`i da`lilleydi. Biraq sog`an qaramastan mong`ollar shabiliwinan keyin ko`plegen buring`i awil xojalig`inda ken` paydalanilg`an o`nimli jerlerdin` ko`pshilik bo`limi diyxanshiliq ushin paydalanbay qarawsiz jerlerge aylanip qalg`ani aniqlandi. XIV a`sirde Xorezm Altin ordanin` en` bay, ma`deniyatli elatlarinin` birine aylanip ha`m onin` ma`deniyatinin` o`siwinde basli orindi tutqan. Sol da`wirdegi xaliqlardin` ma`deniyatinda Xorezmnin` tutqan orni A.Yu.Yakupovskiydin` miynetlerinde toliq jazilg`an. 1340-jili mong`ollardin` son`g`i xani Uzbek o`lgeninen son` Altin Ordadag`i siyasiy turaqsizliqtan paydalanip, olardin` Xorezmdegi ha`kimi Qutlug` Temir eldin` ekonomikaliq quwatina su`yenip, 60-jillardan baslap Altin ordag`a bag`iniwdan bas tartadi ha`m Xorezmdi g`a`rezsiz basqariwg`a erisedi.