Nókis filialí Kаypnazarov S. G., Maxambetova U., Dauletmuratova R

6- ámeliy shınıģıw. Ólshew usılları hám túrleri.
Jumıstan maqset:
Ólshewler anıq emesligin bahalaw basqisleri, ólshewlerdiń anıq emesligi haqqındaģı esabattı dúziw.


Jumıstıń jobası:
1. Ólshewler anıq emesligin bahalaw basqisleri (ISO/IEC 17025 page 17-18)
2. Ólshewlerdiń anıq emesligi haqqındaǵı esabat dúziw (ISO/IEC 17025 page 19


1. Ólshewler anıq emesligin bahalaw basqisleri

[17-18- p] Telekommunikaciyalardaģı ólshewlerdiń anıq emesliklerin bahalaw segiz basqıshtı óz ishine aladı:

9 -basqısh. Ólshenerlik shamanı xarakterlew hám onıń (matematikalıq) modelin dúziw
10 -basqısh. Kiriw shamalarınıń bahalanģan mánislerin anıqlaw
11-basqısh. Standart anıq emeslikti bahalaw
12-basqısh. Korrelyaciyalardıń analizi
13-basqısh. Shıǵıw shamasın bahalawdıń esabı
14-basqısh. Tolıq standart anıq emesligin bahalaw
15-basqısh. Keńeygen anıq emeslikti bahalaw
16 -basqısh. Anıq emeslik haqqında esabat dúziw
ISO/IEC 17025 standartiniń talaplarına muwapıq túrde akkreditlanģan laboratoriyalarda kalibrlew hám sınap kóriw sıyaqlı metrologiyalıq ılajlarda anıq emeslik pán islenbekte. Ózstandart agentligi tárepinen Óz Dst ISO/IEC 17025:2007 Ózbekstan mámleketlik standartı ámelge kirgizildi. Usıģan kóre 2007 jıldan baslap Respublikada ólshew nátiyjeleriniń anıqlıq xarakteristikaların bahalaw boyınsha jumıslar intensiv túrde alıp bárilmeqta. “Ólshewler hám sınap kóriwlerdiń anıq emesligin bahalaw procedurası” dep atalģan hújjettiń bar ekenligi kalibrlew hám sınap kóriw laboratoriyaların kreditlewde tiykarģı talaplardan bolıp qaldı. Tómende keltirilatuģın anıq emeslikti bahalaw procedurası Óz Dst ISO/IEC 17025 tiykarındaislep shıǵılģan bolıp, “Anıq emeslikti ańlatıw boyınsha qollanba”ǵa sáykes keledi.
Tómende anıq emesliklerdi ańlatıw hám bahalaw basqislerinıń anıqlamasın keltiremiz. Ólshenip atırģan shamanı xarakterlew hám ólshewdiń matematikalıq modelin dúziw:
Eger, ólshenerlik Y shama tuwrıdan-tuwrı ólshenerlik shama bolsa, bul basqıshtı orınlaw shárt emes.
Eger ólshenip atırĢan shama Y tuwrıdan-tuwrı ólshanmastan basqA d-ta ólshenerlik (kiriw) shamalarına X1, X2,..., Xn funkcional ģárezlilik f arqalı ģárezli bolsa, ol halda qatnastı ańlatıw kerek, yaģnıy ólshewdiń matematikalıq modeli

Y = f (X1, X2,.. ., Xn) (2. 8)

Funkciyanıń kórinisı ádette, ólshewler yamasa sınap kóriwlerdi orınlaw stilistikasınatiyisli normativ hújjette kórsetiledi (ÓBU). Funkciya f hár bir shamanı óz ishine alıwı kerek, atap aytqanda, barlıq dúzetpeler hám dúzetiw koefficientlerin, sebebi olar ólshew nátiyjesiniń anıq emesligine salmaqlı úles qosıwı múmkin.
Qatar baqlawlarda k jumısshı baqlalıp atırģan shama Xik sıpatında belgilenedi, sol sebepli eger, rezistor qarsılıģı R menen belgilense, ol jaģdayda qarsılıqtıń k-ınshıbaqlalıp atırģan qarsılıģı Rk dep belgilenedi.
2-basqısh. Kiriw shamalarınıń bahalanģan mánislerin anıqlaw.
Kiriw shaması Xi dıń bahalanģan mánisi xi anıqlanadı, bul mánis baqlawlar qatarın statistikalıq tiykarda analiz etiw tiykarında yamasa basqa qurallar menen anıqlanadı.
X1, X2,..., XN – bolģan kiriw shamalar tańlawın tómendegi kategoriyalarģa bólıw múmkin:
— shamalar olardıń mánisleri hám anıq emeslikleri tuwrıdan-tuwrı usı ólshewden anıqlanadı. Usı mánisler hám anıq emesliklerge birģana baqlaw nátiyjesinde, qayta baqlawlar nátiyjesinde yamasa tájiriybege tiykarlanģan juwmaq nátiyjesindeerisiw múmkin. Ásbap kórsetiwlerine dúzetpelerdi hámde átirap-ortalıq temperaturası, atmosfera basımı hám ıģallıq sıyaqlı tásir etiwshi faktlarģa bolģan dúzetpelerdi anıqlaw talap etiliwi múmkin.
— kattaliklerge, olardıń mánisleri hám anıq emeslikleri ólshewlerge sırtqı dereklerden kiritıladi, olar gúwalanģan etalonlardan, statıya hám materiallardıń quramı hám ózgeshelikleriniń standart úlgilerinen yamasa standart berilgen maģlıwmatlarģa ģárezli bolģan shamalardan kiritıladi.
3-basqısh. Hár bir xi kiriw mánisiniń standart anıq emesligi ol (xi) di bahalaw.
Eger, shama haqqındaģı informaciya statistikalıq bolsa, yaģnıy kóp eseli ólshewler yamasa sınap kóriwler jolı menen eksperimental alınģan bolsa, ol halda Xi kiriw shamalarınıń ol (x) standart anıq emesligi A túri boyınsha bahalanıp tómendegi ańlatpadan paydalanıladı:
(2. 9 )
bul jerde: n - baqlawlar sanı;
x_i,k - Xi shamanıń k-ınshı ólshengen mánisi;
- Xi shamanıń mánisi (orta arıfmetikalıq mánisi) bolıp, tómendegi ańlatpadan anıqlanadı:
(2. 10 )
Eger, shama haqqındaģı informaciya statistik bolsa, yaģnıy berilgen ólshew dawamında bahalanbaģan bolıp, ģárezli bolmaģan bahalaw nátiyjesinde payda bolıp alınģan sonda da shamanıń bir mánisi belgili bolsa, Xi kiriw shamalarınıń standart anıq emeslikleri B túri boyınsha bahalanadı.
4-basqısh. Korrelyaciyalardıń analizi.
Eger Xi kiriw shamalarınıń qaysısı bolıp tabıladı belgili dárejede korrelyaciyalanģan bolsa, ol halda korrelyaciyanı esapqa alıw kerek. Eki kiriw shaması arasında áhmiyetke iyelik etiw bolģan korrelyaciya bar bolıwı múmkin. Eger olardıń anıqlanıwında bir ģana sol ólshew ásbabınan paydalanılsa, ólshew etalonı yamasa maģlıwmatlar sezilerli standart anıq emeslikqe iye bolsa.
Eger eki Xi hám Xj kiriw shamaları belgilidárejede korrelyaciyalanģan bolsa, ol halda tolıq standart anıq emeslikti bahalawda kiriw shamaları anıq emeslikleriniń úlesleri arasında olardıń korrelyaciyalanģan jumıs dárejesi esapqa alınıwı kerek.
xi hám xj arasındaģı korrelyaciya dárejesi korrelyaciyanıń bahalanģan koefficienti menen xarakterlenedi hám tómendegi ańlatpa menen bahalanadı:


r(x_i, x_j) = u(x_i, x_j) / u(x_i) u(x_j), (2. 11)

bul jerde xi hám xj - Xi hám Xj shamalardıń mánisleribolıp esaplanadı.

u (xi, xj) = ol (xj, xi), xi hám xj menen baylanısqan bahalanģen kovarıaciya bolıp esaplanadı.
r(x_i, x_j) = r(x_j, x_i).
Eger xi hám xj bahalanģan jumıslar ģárezli bolmasa, ol jaģdayda r (xi, xj) =0, hámde olardan biriniń ózgeriwi ekinshisiniń kútılatuģın ózgeriwin bildirmeydi.
Eki Xi hám Xj shamalardıń n-jup ģárezli bolmaģan tákirar ólshengen hámde olardıń orta arıfmetikalıq mánisleri tómendegi ańlatpa boyınsha bahalanadı.
(2. 12)
5-basqısh. Shıǵıw shamasın bahalawdıń esabı.
Ólshew nátiyjesin bahalaw, yaģnıy Y ólshenerlik shamanı funkcional ģárez ishinen y bahalaw. y penen belgilengen Y ólshenerlik shamanı bahalawġa eki usıl menen erisiw múmkin.