Nókis filialí «it-servis» baǵdarı

Belgılaniwi
Úlgi
Uzınlıq	Metr	M	Eki qabatlı awobus biyiklıǴı: 4,5 metr átirabında
Awırlıq	Kilogram	Kg	Úlken nan bolaǴı 0,8 kg
Waqıt	Sekund	S	Waqıt aralıǴına júrek urıwı 0,8 sek átirabında
Házirgi elektr	Amper	A	Sháynek: 10 A átirabında
Temperatura	Kelvin	K	Insan denesi: 310 K átirabinde
Tezlik	Kandella	Cd	Shag'am: 1 cd átirabında
Zat muǴdarı	Mol	Mol	Tolıq kesedegi suw molekulaları: 14 mol átirabında

1 радиан = 57,2968⁰

1. Tegis múyesh -[rad], radıan;

2. Keńisliktegi múyesh -[Sr], steradıan.

Tiykarǵı birlikler

№	Shamalar	Ólshew birlikleri atalıwı		Belgileniwi
		Qaraqalpaqsha	Xalqaralıq	qaraqlpaqsha	Xalqaralıq
1	Uzınlıq	Metr	metre(meter)	m	M
2	Massa	kilogramm	Kilogram	kg	Kg
3	Waqıt	Sekund	Second	s	S
4	Temperatura	Kelvin	Kelvin	K	K
5	Zat muǵdarı	Mol	Mole	mol	Mol
6	Tok kúshi	Amper	Ampere	A	A
7	Jaqtılıq kúshi	kandella	Candela	kd	Cd

Qosımsha birlikler

№		Shamalar	Ólshew birlikleri atalıwı			Belgileniwi
			Qaraqalpaqsha	Xalqaralıq		qaraqlpaqsha			Xalqaralıq
1	Tegis múyesh		Radian		Radian		rad	Rad
2	Fazalıq múyesh		steradian		Steradian		sr	Sr

Tiykarǵı fizik shamalar táriypi

№	Shama atı	Birligi	Táriypi	Qabıl qılınǵan waqıt
1	Uzınlıq	Metr	Metr – c jaqtılıqtıń vakuumda tarqalıwınıń 1/299792458 sekund waqıt aralıgında basıp ótken aralıqbólegine teń	1983-jıl ÓTXQ nıń XVII bas konferenciyası
2	Massa	Kilogram	Kilogram – atom saatına seziy-133 atomları menen birdey chastotada ossilyatsiyalanıwshı 1,4755214*10^40 dana fotonlarınıń energiyası teń	2018-jıl ÓTXQ nıń XXVII Konferenciyası
3	Waqıt	Sekund	Sekund – Seziy 133 atomı tiykarǵı jaǵdayınıń eki júdá názik betleri arasındagi bir-birine ótiwine sáykes keletuǵın nurlanıwdıń 9192631770 dáwirine teń	1967-jıl ÓTXQ nıń XIII Konferenciyası
4	Temperatura	Kelvin	Kelvin – suwdıń úshlenbe noqatı termodinamik temperaturanıń 1/373,16 úlesine teń	1967-jıl ÓTXQ nıń XIII Konferenciyası
5	Zat muǵdarı	Mol	Mol – massası 0,0012 kg bolǵan ^12c uglerodda qansha atom bolsa, óz quramında sonsha struktur element tutqan sistemanıń zat muǵdarı	1971-jıl ÓTXQ nıń XIV Konferenciyası
6	Tok kúshi	Amper	Amper – vakuumda bir – birinen 1 metr aralıqta jaylasqan eki parallel ótkizgishten ótkende, ótkizgishtıń hár 1metr uzınlıǵında 2*10^-7 Nyuton óz-ara tásir kúshi payda qılatuǵın ózgermes tok kúshi	1946-jıl ÓTXQ nıń IX Konferenciyası
7	Jaqtılıq kúshi	Kandella	Kandella – berilgen jóneliste chastotas 540*10^12gerts bolǵan monoxtomatik nurlaniw taratıwshı derektıń jaqtılıq kúshine teń, bul nurlanıwdıń energetik jaqtılıq kúshi sol jóneliste 1/683 Vt.sr payda etedi	1979-jıl ÓTXQ nıń XVI Konferenciyası

Payda bolǵan ólshew birlikler kestesi

№	Shamalar	Ólshew birlikleri atalıwı		Belgileniwi		SI daǵı kórinis
		Qaraqalpaqsha	Xalqaralıq	Qaraqlpaqsha	xalqaralıq
1	Chastota	Gerts	Hertz	Gs	Hs	s^-1
2	Kúsh	Nyuton	Newton	N	N	kg*m/s^2
3	Energiya	Joul	Joule	J	J	kg*m^2/s^2
4	Quwatlılıq	Vatt	Watt	Vt	W	kg*m^2/s^3
5	Basım	Paskal	Pascal	Pa	Pa	kg*m^-1*s^-2
6	Jaqtılıq aǵımı	Lyumen	Lumen	Lm	lm	kd*sr
7	Jarıtılǵanlıq	Lyuks	Lux	Lk	lx	kd*sr*m^-2
8	Elektr zaryad	Kulon	Coulomb	Kl	C	A*s
9	Potensiallar parqı	Volt	Volt	V	V	kg*m^2*s^-3*A^-1
10	Elektr qarsılıǵı	Om	Ohm	Om	Om	kg*m^2*s^-3*A^-2
11	Elektr sıyımlılıǵı	Farad	Farad	F	F	kg^-1*m^-2*s^4*A^2
12	Magnit aǵımı	Veber	Weber	Vb	Vb	kg*m^2*s^-2*A^-1
13	Magnit induksiyasi	Tesla	Tesla	Tl	T	kg* s^-2*A^-1
14	Induktivlik	Genri	Henry	Gn	H	kg*m^2*s^-2*A^-2
15	Elektr ótkiziwsheńlik	Simens	Siemens	Sm	S	kg^-1*m^-2*s^3*A^2
16	Radioaktivlik	Bekkerl	Becquerel	Bk	Bq	s^-1
17	Kúsheytirilgen nurlaniw dozası	Grey	Gray	Gr	Gr	m^2/s^2
18	Ónimli nurlanıw dozası	Zivert	Sievert	Zv	Sv	m^2/s^2
19	Katalizator kúshi	Katal	Katal	Kat	Kat	Mol*s^-1

Xalıq aralıq birlikler sistemasina kirmeytuǵın birlikler

№	Shama atı	Xalq aralıq atı	Belgileniwi		SI daǵı Kórinisi
			qaraqalpaqsha	xalq aralıq
1	Minut	Minute	Min	min
2	Saat	Hour	Saat	h
3	Sutka	Day	Sut	d
4	Gradus	Degree	^o	^o
5	múyesh minuti	Minute	‘	‘
6	múyesh sekundı	Seconf	“	“
7	litr	Litre	L	l
8	Tonna	Tonne	T	t
9	elektronvolt	Electronvolt	eV	eV
10	massa atom birlik	Unidied atomic mass unit	m.a.b	u
11	astranomik birlik	Astronomical unit	a.b	au
12	teńiz mili	nautical mile	Mil	mil
13	Uzel	knot	Uz	knot
14	Ar	Are	A	a
15	Gektar	Hectare	Ga	ha
16	Bar	Bar	Bar	bar
17	Angstrem	Asngtrom	A	A
18	Barn	Barn	B	b

Juwmaqlaw

Juwmaqlap aytqanda, tiykarǵı muǵdarlar kólemin ózgertiw hesh nárseni tupten ózgertirmeydi jáne bul tárepten hesh qanday kelispewshiliklerdi keltirip shıǵarmaydı. Eki noqat tiykarǵı áhmiyetke iye.

Birinshiden, ush tiykarǵı mexanik shamaka - uzınlıq, waqıt hám massa - SI ǵárezsiz ólshewge iye bolǵan ǵárezsiz tórtinshi, anıq elektr muǵdarın qosdı. Bunday baha retinde elektr tokınıń kúshi saylanadı jáne onıń birligi amper bolıp tabıladı. Elektr energiyası muǵdarı amper-sekund birligi bolǵan, bul kulon dep atalatuǵın hám sol sıyaqlı differentsialda payda bolǵan baha bolıp tabıladı: Ekinshiden, SI dagi Maksvell teńlemeleri ratsionalizatsiya formasında, yaǵnıy formada jazılǵan bul cifrlı faktorlardı óz ishine almaydı. SI Xalıq aralıq birlikler sistemasınıń abzallıqları  Bul sistema barlıq ólshew tarawların óz ishine aladı hám sol sebepli basqa ólshew sistemalarınan ayrıqsha bolıp esaplanıw universal bolıp tabıladı, mısalı, CGSE (tek elektrostatik bólimdi óz ishine aladı ) yamasa ICGSS penen (tek mexanika salasın óz ishine aladı ).  Kóp sanlı sistema bolmaǵan ólshew birliklerinen waz keshiwge múmkinshilik beredi.  SI sisteması bir-birine sáykes keledi - bunda barlıq koefficiyentlerdiń payda bolǵan birliklerin san koefficiyentleri birine teń bolǵan konstituciyalıq teńlemeler járdeminde alıw múmkin. Mısalı, teoriyalıq fizika boyınsha SR menen básekilashgan CGS penensisteması bul artıqmashılıqlarǵa iye emes.  SI sistemasınıń da tiykarǵı, da alınǵan birlikleri ámeliy paydalanıw ushın qolaylı esaplanadı.  SI sistemalarınıń úlken bólegi (metr, sekund, kilogramm, vatt, amper, ohm, volt, lyuks penenhám basqalar ) SI sistemasın engiziwden talay aldın isletilingen hám sol sebepli qıyınshılıqlar hám úlken finanslıq ǵárejetlerdi keltirip shıǵarmaǵan.  Ólshew anıqlıǵı dárejesi sezilerli dárejede asdı, sebebi tiykarǵı birlikler (standartlar ) basqa sistemalardıń birliklerine qaraǵanda anıqlaw tákirarlanıwı múmkin. GCMW birlikleri Xalıq aralıq sisteması qabıl keyin, derlik barlıq iri xalıq aralıq shólkemler metrologiya boyınsha óz usınısların onı kiritilgen jáne onı qabıllaw, bul shólkemlerdiń barlıq aǵza mámleketler shaqırdı. Mámleketimizde SI sisteması rásmiy túrde 1963 jılda tiyisli mámleket standartınıń kiritiliwi menen qabıl etilgen.

Nátiyjede 1956 - jılda birden-bir birlikler sistemasınıń joybarın islep shıqtı hám oǵan Xalıq aralıq Birlikler Sisteması (Systeme International; SI) atınıń berdi. 1960 - jılda birden-bir xalıq aralıq birlikler sisteması joybarı Ólshew hám Táreziler Xalıq aralıq Komiteti (O'TXQ) tárepinen maqullandi jáne onıń tiykarındaǵı ilimiy esabat lekciya Parijda bolıp ótken XI Ólshew hám Táreziler Xalıq aralıq Konferensiaysiga usınıldı hám tastıyıqlandi.

IV. Paydalanılģan ádebiyatlar

1. Nurıyev K. K. Óz-ara almasinuvchanlik, metrologiya hám standartlastırıw. Ózbekstan Jazıwshılar awqamı Kórkem ádebiyatqa baylanıslıol fondı baspası - Tashkent: 2005.- 3 12 b.

2. Oripov A. B. Óz-ara almasinuvchanlik, standartlastırıw hám texnikalıq ólshewler - Tashkent: «Oqıtıwshı»nashriyoti, 2002.

3. www. ziyo. net

4. www. o'zstandart. agentligi