Nizompv nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti bolalar psixologiyasini va uni

XIV.3, Bolada bilish qobiliyatining rivojlanishi.
Qobiliyat  deb  odamning  ma’lum  bir  ish  yoki  harakatlarini 
boshqa odamlarga nisbatan osonlik va chaqqonlik bilan  bajara  olish 
layoqatiga aytiiadi.
Kishilarda  rivoj  topib,  ulaming  qobiliyatlarida namoyon  bo’lgan 
tug’ma  xususiyatlar  iste’dod  deb  ataladi.  Har  bir  odam  bir  qancha 
layoqatlar  bilan  tug’iladi.  Lekin  tug’ma  layoqatlar  hali  kamolotga 
etgan 
qobiliyat 
emas. 
Layoqatlar 
odamlardagi 
tug’ma 
imkoniyatlaridir.
Odatda  umumiy  va  maxsus  qobiliyatlar  farqlanadi.  Odam 
umumiy  qobiliyatlarga  ega  bo’lganda  faoliyatning  har  xi!  turari 
bilan  aytarli  qiynalmay  shug’ullana  oladilar.  Bunday  o ’quvchilar 
tabiat fanlarini ham, gumanitar fanlami ham yaxshi o’zlashtiradilar.
Maxsus qobiliyatga ega bo’lgan odam qandaydir aniq narsa bilan 
muvaffaqiyatli shug’ullana oladi.
Bog’cha  yoshida  bilish,  ba’zi  bir  maxsus  va  amaliy  qobiliyatlar 
rivoj lanadi.
Qobiliyatning  rivojlanishi  tashqi  va  ichki  sharoitlaming  o ’zaro 
aloqalari  orqali  belgilanadi.  Rubinshteyn  aytganidek:  qobiliyat 
spiralsimon  razda rivojlanadi:  bir  ko’rinishdagi  qobiliyatlar  keytngi 
rivojlanish  uchun  imkoniyat yaratadi.  Yana  ham  yuqori  darajadagi 
qobiliyatlar rivojlanadi.
O  rab  turgan  olam  bilan  bog’liq  bilish  qobiliyatlari  o’z  ichiga 
sensor qobiliyatlami (predmetlarni va tashqi vositalami  idrok qilish) 
kabi  intellektual,  bilimlami  oson  va  mahsuldor  o ’zlashtirish, 
predmetlaming  tabiyatini  va  tevarak-atrofdagi  hodisalar  haqida 
ma’lumotlami anglash jarayonida rivojlanadi.
Ko’pgina  psixologlaming  tadqiqotlari  bilish  qobiliyatlarining 
ancha  erta  paydo  bo’lishi  haqida  m a’lumot  beradi.  Ulaming  hajmi 
predmetlaming  o ’ziga  xos  tomonlarini  anglay  olish,  qiyin 
vaziyatlami 
hal 
qilish 
qobiliyati, 
kuzatuvchanlik, 
ongining
- 9 3
  -

---

ijodkorligi  va  originalligini  belgilaydi.  Leytes  umumiy  aqliy 
qobiliyatlami 
rivojlanishida 
faollik 
va 
o ’zini 
boshqarish 
xususiyatlari katta ahmiyatga ega deydi.
Hayratlanarli 
aqliy 
faollik, 
aqliy 
yuklamaga 
chanqoqlik 
intellektual  jihatdan  rivojlanishda  ilgarilab  ketayotgan  bolalarning 
xarakteristikasidir.
Bog’cha  yosh  davrida  bevosita  bilishning  shakllaridan  bo’lgan 
sensor etalonlarni va ko’rgazmali-fazoviy modellashtirishni  uddalay 
olish kabi xususiyatlar yuzaga kela boshlaydi.
Kichik 
bog’cha 
yosh 
davridayoq 
bolalarda 
modellami 
qurishiningsharoitlari  shakllangan,  o’rnini  to’ldirish  harakatlari  -  
ulaming  keyingi  rivojlanishi  mazmunli  yoki  kondensial,  o ’mini 
egallovchi  ob’ekt  bilan  aloqasi  mavjud  almashinish  shakllari  bilan 
bog’liq.
Sensor  etalonlar  va  fazoviy  modellar  bilan  harakatlami 
egallashga 
yo’naltirilgan 
ta ’lim 
bilish 
qobiliyatlarining 
rivojlanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi.