Nizompv nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti bolalar psixologiyasini va uni

XUI.3. Maktabgacha yoshdagi bolalarda oliy xislarning
 
rivojlanishi.
Maktabgacha  yoshda 
bola  foliyatining 
vaqt 
stkrukturasi 
emotsiyalaming 
tutgan 
o ’m i 
asta-sekin 
o ’zgarib 
boradi: 
dastlabki 
bosqichlarda 
kechinmalar 
erishilgan 
natijada 
qo’yidagidan  emosional  baxo  sifatida 
yuzaga  kelsa,  kechki 
bosqichlarda  - 
xarakatlami 
bajarguncha 
oldindan  emosional 
sezish  shaklda  vujudga  keladi.
L.Z.  Neverovich  o ’tkazgan  tajribalarda  4-6  yoshli  bolalar 
malum  ketma-ketlikda  19 ta aylanachani  terib  chiqib piramidalar 
yasashi  kerak  edi.  Bolalar  vazifani 
nafaqat  ishning  axamiyati 
ularga  tushuntirilganda  (piramida  o ’yin  o ’ynash  uchun  kerakligi 
tushuntirilganda)  shu  bilan  birga  vaziyatni  oldindan  emosional 
sezish  hosil  qilinganda  yaxshi  bajarishgan.  Vaziyatni  oldindan 
emotsional  sezishni  hosil  qilish  uchun  eksperimentator  bolaga 
rasmlar  ko’rsatdi.  Birinchi  rasmda  yoyilib  yotgan  aylanachalar 
oldida  yig’lab  o ’tirgan  bolalar  tasvirlangan,  ikkinchisida  esa 
yasab  bo’lingan  piramidalami  hursandchilik  bilan  o ’ynayotgan 
bolalar  ko’rsatilgan.  Bolalar  bilan  rasmlami  muhokama  qilish 
ularda  berilgan  vazifani  bajarish  yoki  bajarmaslik  oqibatlari 
haqida  emotsional  bo’yoqdor  tasavvurlami  vujudga  keltiradi.  Bu 
esa  bolalami  berilgan  vazifani  oxirigacha  bajarishga  undaydi.
A.V.Zaporojes  yozganidek,  bola  rivojlanib  borar  ekan,  affektiv 
va  bilish  jarayonlari  o ’zaro  aloqaga  kirishadi, hamda  odamlarga
-
8 4
-

---

xos  hissiyot-laming  bir  butun  funksional  tizimini  hosil  qiladi. 
Bu  tizim  subektga  o ’z  xatti-xarakatlaririing  oqibatlarini  nafaqat 
oldindan  qura  bilish,  balki  ayni  vaqtda  his  eta  olish  va  shu 
tariqa  faoliyatning  murakkab  shakl-  lami  adekvat  emotsional 
boshqarish  imkonini  beradi.
P.M.Yakobson  ko’rsatib  o ’tganidek, maktabgacha  yosh davrida 
hissiyotning  bola  harakatlarining  motivi  sifatida-gi  roli  o ’zgarib 
boradi.  3 yoshgacha  bolaning  harakatlari 
nima  yoqimsiz-u, nima 
yoqimli  ekanini  anglashga  asoslanadi.  3-4 yoshda  boladagi  jahl, 
qo’rquv,  qayg’urish  darxol 
uni  harakatga  undaydi.  U  boshqa 
bola  bilan  urishadi, 
o’yinchoqni  tortib  oladi  yoki  kimgadir 
rahmi 
kelayotganini 
ko’rsatadi. 
4-5  yoshda 
bola 
o’z 
xarakatlarini  hissiyotlarini  bvosita  namoyon  etishdan  o'zini  tuta 
olishi 
yoki  oliy  hissiyotlariga  asoslanib  harakat  qilishi 
mumkun.  Emotsiya  va  xissiyotlar  boshqaruv  funksiyasini  bajarib, 
bolaning  xulq-atvorini  kayta  qurishga  yordam  beradi.  Emosional 
kechinmalar,  xatti-xarakatlami  qo’llab-quvvatlaydi,  yo’naltiradi 
yoki  tormozlaydi.  Bolaning  xulq-atvorini  o ’zgartirishga  qaratilgan 
kattalarning ta’sirlari  va  talablari  bola  tomonidan  emosonal 
qabul 
qilinsa,  bola  harakatlarning  undovchisi  bo’lib  xizmat  qiladi  va 
emosional  javobni  uyg’o ta d i.
Bolada 
oliy 
(ahloqiy 
hissiyotlar,  bilish 
xisiyotlar 
shakillanish  uchun  unda  yaxshilik  va  yomonlik  go’zallik  va 
xunuklik 
xaqida  xaqida  tushuncha  xamda  bilish  ehtiyoji 
shakillangan  bo’lishi  lozim.  Xissiyotlar  asta-sekin  shakillanib 
boradi. 
Dastlab 
bolalar 
xodisalaming  to’g ’ridan-to’g ’ri 
ma’nosini, keyinchalik  ulaming  umumiy  m a’nosini  tushunadilar.
Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  uchun  oliy  xissiyotlaming 
qo’shilib 
ketganligi 
xos. 
Bolalar 
estetik 
kechinmalami 
chiqaruvchi 
ob’ekt  va  xodisalami  xam,  etik  kechinmalami 
uyg’otuvchi 
ob’ekt 
va 
vositalami 
xam, 
intellektual 
kechinmalami  yuzaga  keltiruvchi  ob’ekt  va  xodisalami  ham 
“vaxshi”  degan  umumiy  baho  bilan  baholaydilar.  Boshqacha 
aytganda,  bu  davrda  bola  uchun  yaxshi 
narsa -  bu chiroyli, 
bu  mehribon,  bu  qiziqarli  narsadir.  Aynan  bir  ob’ekt  o ’zida 
estetik, etik xisiyotlami  jamiagan  kechinmalami  uyg’otadi.
Keyinchalik 
maxsus 
axloqiy  va 
estetik 
mezonlar 
asosida  analiz 
qilish  va  baholash  ko’nikmasi 
shakllangach,
- 8 5 -

---

sinkretik,  (qo’shilib,  birlashib  ketg an )  xisiyotlar  estetik,  etik 
intellektual  xisiyotlarga  differensiallashadi  (ajraladi).
Oliy 
xissiyotlar 
2-3  yoshdan 
boshlab 
shakllana 
boshlaydi.  Oliy 
xisiyotlarga  intellektual  estetik  ,  va  ahloqiy 
xissiyotlar  kiradi.
Bilish 
faoliyati 
jarayonida 
yuzaga 
chiqadigan 
xissiyotlar 
intellektual 
xodisalar 
deyiladi. 
Bularga 
qiziquvchanlik,  hayron 
bo’lish,  yangilikdan 
zavqlanish 
xissi, 
xushchaqchaqlik 
xissi 
kiradi. 
Xushchaqchaqlik 
xissi 
maktabgacha 
yoshdagi  bolalarda  voqelikni 
bilish 
jaryonida 
namoyon 
bo’ladi.  A trof  olam  haqida  to ’g’ri  tasaw urlarga  ega 
bo’lgan  bolalar  predmetlarga  ular  uchun  xos  bo’lmagan  belgilami 
ato etishni yaxshi ko’radi.