Nizomiy nomidagi toshkent davlat

2.  Muloqot  vositalari.  Maktabgacha  yoshdagi  bolalar  nutqini  rivojlantirish  murakkab 
psixologik  jarayon  bo‘lib,  u  faqat  bolaning  eshitgan  nutqiga  taqlid  qilishidan  iborat  emas.  Bu 
jarayon  bolalarda  muloqot  faoliyatini  rivojlantirish  va  birinchi  navbatda,  muloqotga  ehtiyoj 

---

mavjudligi  bilan  bog’liqdir.  Nutqni  rivojlantirish  nafaqat  bolani  atrof-muhit  bilan  tanishtirish, 
balki uni umumiy ruhiy rivojlantirish uchun ham zarur. Oilada bola nutqini o‘stirishdan maqsad 
og’zaki  nutqni  adabiy  til  me’yorlariga  muvofiq  holda  egallashi,  faol  nutqqa  kirishishini 
ta’minlashdan  iborat.  Farzand  nutqini  shakllantirish  va  rivojlantirishda  ota-ona  o‘zi  oldiga 
quyidagi vazifalarni qo‘ygani ma’qul: 
- farzandida so‘zlashish odobini tarbiyalash; 
- lug’at boyligini shakllantirish, boyitish, mustahkamlash va faollashtirish; 
- nutqni grammatik jihatdan shakllantirish va rivojlantirish; 
- ravon nutqni takomillashtirish; 
- badiiy asarlar bilan tanishtirish; 
- savod o‘rganishga tayyorlash. 
Go‘dak  nutqini  shakllantirishning  asosiy  genetik  vazifasi  –  kichkintoylarda  katta  odam 
bilan  muloqotga  kirishish  qobiliyati  va  vositalarini  vujudga  keltirishdan  iboratdir.  Emotsional  - 
erkin  muloqot  ushbu  yoshda  yetakchi  faoliyat  turi  hisoblanadi.  Kichkintoy  2-2,5  oyligidan 
boshlab  xatti-harakatlari  bilan  kattalardan  o‘zi  bilan  muloqotga  kirishishni  “talab  qila» 
boshlaydi. Muloqotning birinchi shakli – hissiy-erkin bo‘lib, go‘dakning atrofidagilarga nisbatan 
qiziqishi  uning  his-tuyg’ularga  boy  munosabati  orqali  tavsiflanadi.  Muloqotning  bunday  shakli 
bola hayotining birinchi yarim  yilligiga xosdir. Muloqotning yanada rivojlangan ikkinchi shakli 
–  ya’ni,  hissiy-vositali  (vaziyatli-amaliy)  shakli  bola  hayotining  ikkinchi  yarim  yilligida  ro‘y 
beradi.  Bu  muloqot  predmetlar  orqali  vositali  muloqotga  aylantiriladi.  Ushbu  yoshda  bolaning 
qiziqishlari  atrof  muhitga  yo‘naltiriladi.  Unda  yangi  taassurotlarga  ehtiyoj  paydo  bo‘ladi.  Bu 
yoshda  nutqni  shakllantirish  va  rivojlantirishning  asosiy  vazifalari  sifatida  quyidagilarni 
ko‘rsatish mumkin: 
-  bolada kattalarga nisbatan emotsional bog’liqlik va ishonch hissini tarbiyalash; 
-  uning o‘ziga nisbatan atrofidagilarning ijobiy diqqat-e’tibor talab qilishini qondirish; 
-  kichkintoyning qiziqishlarini rivojlantirishga ko‘maklashish. Masalan: «Qo‘ling qani? 
Qo‘lingni ko‘rsat! Kim keldi? Akang keldimi? “ . 
Ushbu  davrda  bola  kattalar  ko‘magida  narsa-buyumlardan  foydalanish  usullarini 
o‘rganadi  (qoshiq  bilan  ovqatlanish,  piyoladan  choy  ichish,  qalamda  rasm  chizish,  stulchaga 
o‘tirish va boshqalar). Narsa-buyumlardan foydalanish ehtiyoji nutqiy muloqotni talab etadi. Ilk 
yoshda  bola  oldida  turgan  asosiy  vazifa  narsalardan  foydalanish  usullarini  o‘zlashtirish  asosida 
nutqni egallashdan iborat bo‘ladi. 
Hayotining  ikkinchi  yiliga  kelib  bola  narsa-buyumlarning  xususiyatlarini  (hajmi,  shakli, 
rangi) va masofaviy munosabatlari (yaqin, uzoq), butun narsani qismlarga ajratish va qismlardan 
butun  narsani  yig’ishni  (piramida,  mashina  kabi  o‘yinchoqlarni  qismlarga  ajratadi  va  qayta 
yig’adi)  o‘zi  uchun  kashf  qiladi.  Biroq,  ularni  amalda  qo‘llashning  jamoatchilik  tomonidan 
ishlab chiqilgan usullarini (qoshiq bilan ovqat yeyiladi, sochiqqa qo‘l va yuz artiladi; qalam bilan 
rasm  chiziladi  va  h.k.)  o‘zicha  mustaqil  kashf  qila  olmaydi.  Narsalarning  vazifasi  va  ularni 
amalda qo‘llash usullarini bolaga kattalar o‘rgatishi zarur. 
Muloqotga  bo‘lgan  ehiyoj,  narsa-buyumlardan  foydalanish  boladan  faol  nutqqa  ega 
bo‘lishni  talab  etadi.  To‘g’ri  ta’lim  berilgan  taqdirda  yetti  yoshga  kelib  bola  og’zaki  nutqni 
egallaydi  hamda  katta  yoshli  yaqinlari  va  tengdoshlari  bilan  erkin  muloqotga  kirisha  oladi; 
dialogda  tashabbus  ko‘rsatib  fikr  bildiradi,  suhbatdoshi  e’tiborini  o‘ziga  jalb  qilish,  unga  so‘z, 
harakat va so‘zsiz usullar bilan javob bera olishni biladi; fikrlarini to‘liq va noto‘liq oddiy gaplar, 
qisqa matnlar shaklida ifodalay oladi; 
 tanish  ertaklarni  hikoya  qilib  berish,  multfil’mlar,  kitoblar  mazmunini  aytib  berish 
hamda biron-bir voqeani to‘qib chiqarishga qiziqa boshlaydilar; 
 fikr bildirishlarda nutqning turli qismlarini, tashbehlar, qiyoslashlar va sinonimlarni 
qo‘llaydi; 
 nutqqa  tanqidiy  munosabat  bildira  boshlaydi,  grammatik  jihatdan  to‘g’ri  so‘zlashga 
intiladi,  shu  tufayli  so‘z  to‘qish  barham  topadi,  agrammatizmlar  soni  kamayadi;  ona  tilidagi 
barcha tovushlarni to‘g’ri talaffuz etadi. 

---

Bolalardagi  ko‘plab  nutqiy  muloqot  va  ko‘nikmalar  mashg’ulotlardan  tashqarida 
shakllanadi.  Bolalar  bog’chasida  bolalarning  kattalar  (pedagoglar,  tibbiyot  hamshiralari, 
tarbiyachi yordamchisi va boshq.) bilan muloqoti har xil faoliyat turlarida ro‘y beradi. 
Mehnat  jarayonida  –  xo‘jalik-maishiy,  qo‘l  va  qishloq  xo‘jaligi  mehnatida  bolalarning 
lug’ati boyiydi, aniqlashadi va faollashadi. 
O‘yin  faoliyati  mobaynida  pedagog  ularda  mustaqil  nutqiy  faoliyatni  shakllantiradi. 
Bolalarda  lug’at,  mashg’ulotlarda  olingan  bilim  mustahkamlanadi  va  faollashadi.  O‘yinlarda 
pedagogning  ishtirok  etishi  lug’atning  boyishiga,  nutqiy  muloqot  madaniyatini  tarbiyalashga 
yordam beradi. 
Qurilishga oid o‘yinlarni tashkil etish jarayonida tarbiyachi bolalar uchun qiyin bo‘lgan 
so‘zlarning  (sifatni,  miqdorni,  hajmni  va  narsalarning  fazoda  joylashuvini  belgilash  va  boshq.) 
katta guruhini aniqlashtiradi, faollashtiradi. 
Matnli,  harakatchan  musiqiy  o‘yinlar,  sahnalashtirish  o‘yinlari  bola  nutqining 
ifodaliligini  shakllantirish,  to‘g’ri  sur’at,  nafas  olish,  yaxshi  diksiyani  mashq  qilishda  yordam 
beradi.  Ko‘pgina  o‘yinlar  jarayonida  bolalar  badiiy  matnlar  bilan  tanishadilar,  esda  saqlab 
qoladilar va ularni mustaqil ravishda qo‘llay boshlaydilar.  
Didaktik  o‘yinlar  yordamida  bolalarda  atrof-olam  haqidagi  bilimlar  mustahkamlanadi, 
lug’at mustahkamlanadi, aniqlashtiriladi va faollashtiriladi. Didaktik o‘yinlar nutqiy mahorat va 
ko‘nikmalarni  mashq  qilishda  (ibora  tuzish,  so‘zni  o‘zgartirish,  hikoya  to‘qish  va  h.q.) 
qo‘llaniladi. 
Maishiy  faoliyat  bolaning  kattalar  bilan  muloqoti  uchun  ulkan  imkoniyatlar  yaratadi. 
Maishiy  faoliyat  nutqni  rivojlantirish  vositasi  bo‘lib  xizmat  qilishi  uchun  pedagog  uni 
boshqarishi  lozim.  To‘g’ri  tashkil  etilgan  maishiy  faoliyat  jarayonida  (ovqatlanish,  kiyinish, 
gimnastika, sayohat va h.k.),  ya’ni agarda pedagog, ayniqsa, kichik guruhlar pedagogi maishiy 
buyumlar  nomlarini,  ularning  qismlari,  sifati,  xususiyati,  qo‘llanish  maqsadini  batafsil 
tushuntirsa, ular bilan tegishli harakatlarni amalga oshirsa va buni sharhlab bersa, bolalarga savol 
bersa,  ularga  maishiy  lug’atdan  foydalanishni  o‘rgatsa  bolalarning  lug’ati  boyiydi.  Agarda 
pedagog o‘z nutqida tashbeh, qiyoslash, sinonimlar, xalq og’zaki ijodi (maqollar, matallar, sanoq 
she’rlar)dan keng va mohirona foydalansa, uning nutqi bosiq va ifodali bo‘ladi.