Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedogogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

 

1-rasm. Metallarning aktivlik qatori (Beketov qatori)

 
Fizik xossalari. 
Koʻpchilik metallar oddiy kub va geksagonal kristall tuzilishda, 
baʼzi metallar murakkab kristall panjara tuzilishida boʻladi. Koʻpchilik metallar
tashqi sharoitga (temperatura, bosim) koʻra, ikki yoki undan koʻp modifikatsiyada 
boʻlishi mumkin. Metallarning suyuqlanish temperaturalari — 38,87° dan (Hg) 
3380° gacha (W), zichligi 0,531 g/sm³
dan (Li), 22,5 g/sm³ gacha (Os). Metallar 
oʻziga xos optik, termik, mexanik, elektrik va boshqa bir necha xossalarga ega; 
chunonchi, suyuqlanish va qaynash temperaturasining yuqoriligi, sirtidan yorugʻlik 
va tovushni qaytishi, issiq va elektrni yaxshi oʻtkazishi, zarba taʼsiridan yassilanishi 
va choʻzilishi koʻpchilik metallarning eng muhim fizik xossasidir. 
Metallarning kimyoviy xossalari. 
Metallarning kimyoviy xossalari ularning 
elektron berishi va metall ionlariga aylanishiga bogʻliqdir. Metallar orasida ishqoriy 

---

10 
metallar kuchli qaytaruvchilardir. Davrda qaytaruvchilik xossasi oʻngdan chapga 
qarab, guruhda yuqoridan pastga qarab ortadi. 
1. 
Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari. Ular vodorod bilan gidridlar 
hosil qiladi: 
2Na+H
2
=2NaH Ca+H
2
=CaH
2
2Al+3H
2
=2AlH
3
Kislorod bilan oksidlar, peroksidlar hosil qiladi: 
4Li+О
2
=2Li
2
O 2Ca+O
2
=2CaO 
4Al+3O
2
=2Al
2
O
3
Galogenlar bilan ftoridlar, xloridlar, bromidlar hosil qilsa, oltingugurt bilan 
sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, azot bilan nitridlar, uglerod bilan karbidlar, kremniy 
bilan silitsidlar hosil qiladi. 
2Na + F
2
= 2NaF
2Sb + 3F
2
= 2SbF
3
( 20
o
C ) 
2Na + Cl
2
= 2NaCl
2Sb + 3Cl
2 
= 2SbCl
3
( 20
o
C ) 
 2.
Меtallarning kislorod bilan birikmalari. Ishqoriy metallar faqat litiy bilan 
oksid hosil qiladi. Boshqa ishqoriy metallar bilan (natriy) peroksidlar hosil qilsa, 
kaliy, rubidiy va seziylar bilan superoksidlar hosil boʻladi. Qolgan koʻp metallar 
oksidlar hosil qiladi. 
4Li +O
2
=2Li
2
O.
2Na +O
2
=Na
2
O
2
.
2K + 2O
2
= K
2
O
4
. 2Rb +2O
2
=Rb
2
O
4
2Ca + O
2 
= 2CaO. 4Al + 3O
2
= 2Al
2
O
3
Agar metall oʻzgaruvchan valentlikka ega boʻlsa metallning eng kichik
valentligi asosli xossaga, oʻrtacha valentligi amfoter xossaga, eng yuqori
valentligi esa kislotali xossaga ega boʻladi. СrO asosli oksid unga asos Cr(OH)
2
; 
Cr
2
O
3
-аmfoter oksid, unga ham asos Cr(OH)
3
va ham kislota (HCrO
2
–metaxromit 
va H
3
CrO
3 
– ortoxromit kislota); CrO
3
-kislotali oksid boʻlib uning kislotalari 
H
2
CrO
4
xromat va H
2
Cr
2
O
7
dixromat kislotadir. 

---

11 
Shunga oʻxshash xossalar MnO va Mn
2
O
3
boʻlib, bu oksidlar asosli ( Mn(OH)
2
va Mn(OH)
3
); MnO
2 
- amfoter oksid ( Mn(OH)
4
; H
2
MnO
4
; H
4
MnO
4
) MnO
3
va 
Mn
2
O
7
kislotali oksidlar ( H
2
MnO
4
va HMnO
4
). 
3. 
Metallarning kislotalar bilan ta’siri. Fe, Al, Zn, Mg kabi aktiv metallar 
H
2
SO
4(suyul)
, HCl, H
3
PO
4
, CH
3
COOH oʻxshash kislotalar bilan ta’sir etib shu 
metallning tuzini hosil qiladi va reaksiyada vodorod ajraladi. Xuddi shu kislotalar 
bilan Cu, Ag, Hg, Au, Pt kabi passiv metallar eritmada ta’sir etmaydi. Bunda tuz 
hosil boʻlmaydi va vodorod ajralmaydi. Konsentrlangan sulfat kislota (96%) Fe, Al, 
Cr, Au, Pt kabi metallar bilan eritmada ta’sirlashmasdan ularni passivlaydi. Cu, Hg, 
Ag ga oʻxshash metallar konsentrlangan kislota ta’sirida shu metallning tuzini hosil 
qilib oltingugurt (IV) oksidini hosil qiladi (SO
2
). Zn, Mg, Ca kabi faol metallar 
konsentrlangan sulfat kislota ta’sirida shu metallning tuzini va SO
2 
(yoki S va H
2
S) 
hosil qiladi. 
Konsentrlangan nitrat kislota ham (63 % li) Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar 
bilan ta’sirlashmaydi. Cu, Hg, Ag ga oʻxshash passiv metallar bilan ta’sirlashib, shu 
metallning tuzini va azot (lV) oksidini hosil qiladi. Agar shu metallar suyultirilgan 
nitrat kislota bilan ta’sirlashsa (3 – 50 % li) , bu holda metallning tuzi va azotning 
(II) oksidi hosil boʻladi.
Zn, Mg, Ca ga oʻxshash aktiv metallarning konsentrlangan nitrat kislota bilan 
ta’sirida, shu metallarning tuzi va azotning turli oksidlari, hatto azot hosil boʻlishi
( NO
2
, N
2
O va N
2
) kuzatiladi. Agar shu metallar va Al, Fe suyultirilgan kislotalar 
bilan ta’sirlashsa, metallarning tuzi bilan birga azot oksidlari va hatto ammiak tuzlari 
hosil boʻladi ( NO, N
2
va NH
4
NO
3
).

---

12 
2-rasm.Tuzlarning eruvchanlik jadvali. 
4.Metallarning suv bilan ta’siri. Ishqoriy va ishqoriy yer metallari suv bilan shiddatli 
ta’sir etadi. Bunda metall gidroksidi va vodorod hosil boʻladi.
2Na + 2H
2
O =2NaOH + H
2
Ca + 2H
2
O = Ca(OH)
2
+ H
2
Fe, Mg, Zn ga oʻxshash metallar esa suv bilan yuqori haroratda ta’sir etadi. 
3Fe + 4H
2
O = Fe
3
O
4
+ 4H
2 
Fe
3
O
4
+4H
2
O = Fe(OH)
2
+ 2Fe(OH)
3 
Mg + 2H
2
O = Mg(OH)
2 
+ H
2 
Zn + 2H
2
O = Zn(OH)
2
+ H
2
5.
Metallarning ishqorlar bilan ta’siri. Ishqorlar bilan faqat amfoter metallar ta’sir 
etadi. Bunday metallar qatoriga Be, Zn, Al, Ge, Sn, Pb kabi metallar kiradi. Bu 
metallar ham kislotalar ham asoslar bilan reaksiyaga kirishadi.
Be+2HCl=BeCl
2
+H
2 
Be+2NaOH=Na
2
BeO
2
+H
2
Be+2NaOH+2H
2
O=Na
2
[Be(OH)
4
]+H
2 
Zn+H
2
SO
4
=ZnSO
4
+H
2 
Zn+2NaOH+2H
2
O=Na
2
[Zn(OH)
4
]+H
2
Pb+2NaOH+2H
2
O=Na
2
[Pb(OH)
4
]+H
2 

---

13 
Pb+4NaOH+2H
2
O=Na
4
[Pb(OH)
6
]+H
2
Ge, Sn, Al kabi metallar ham kislotalar va ham ishqorlar bilan ta’sirlashadi.
 6. 
Metallar oʻzlaridan aktivligi kam boʻlgan metallarni tuzlaridan siqib 
chiqaradi: 
CuSO
4
+Fe=FeSO
4
+Cu
Hg(NO
3
)
2
+Cu=Cu(NO
3
)
2
+2Hg 
2K[Ag(CN)
2
]+Zn=K
2
[Zn(CN)
4
]+2Ag ;
FeSO
4
+Mg=MgSO
4
+Fe