Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedogogika universiteti jismoniy tarbiya va sportda menejment hamda marketing

Xalkaro marketingda asosiysi – maksadli yunalganlik va komplekslilik, ya’ni tadbirkorlik, xujalik, ishlab chikarish va sotuv faoliyatini uzaro bog‘lik bulgan ketma-ketli tizimga birlashtirishdir. Bu marketing faoliyatining barcha tarkibiy kismlarini belgilangan vakt davomida barkaror rentabelligini ta’minlash uchun birlashishini anglatadi. Xalkaro marketing tajribalaridan ma’lumki, ayrim tarkibiy kismlardan, masalan, tovarni urganish yoki tovarni prognozlashdan tanlangan xolda foydalanish etarlicha samara bermaydi. Fakat kompleks yondashuvgina xalkaro bozorga uz tovar va xizmatlari bilan muvaffakiyatli kirib borishga imkon beradi.
Korxonaning tashki iktisodiy faoliyati va uning turlari. Tashki iktisodiy faoliyat shakllarini kurib chikamiz:
1. Bevosita eksport, bunda fakat firma va uning sotuvchilari chet elda vositachilarning yordamisiz faoliyat kursatadi va bu eng sodda shakl xisoblanadi. Bu erda bozorni sinchiklab urganish talab kilinmaydi, xorijiy bozorlarni bilish cheklangan, keyingi etkazib berishlar va sotuvdan keyingi xizmat kursatish mavjud emas.
2.Xak tulanuvchi savdo vakili – bozorda faoliyat yuritishning yukoridagi usulining biroz rivojlangan turi bulib, ayniksa, vaktincha chet elga komandirovkaga yuborilgan xodim tug‘risida gap borganda urinli buladi.
3. CHet elda texnik yordam – xizmatlar savdosi bulib, asbob-uskunalar savdosiga kushimcha sifatida kabul kilinadi. Turli xil shakllarda bulishi mumkin: loyixani tuzishga kumaklashishdan to asbob-uskunalarni ekspluatatsiyaga topshirish, xodimlarni ukitish, ishlab chikarishni tashkil etishga tegishli bino va inshootlar xamda ishlab chikarish usullarini berishgacha.
4.Boshkaruv tug‘risidagi shartnoma xizmatlarni eksportga sotish xisoblanadi, chunki bu erda gap ishlab chikarish majmuasini cheklangan yoki chekalnmagan muddatga boshkarishni ta’minlash yoki mazkur eksportchi yoki boshka shaxs tomonidan kursatiluvchi xizmatlar yig‘indisi xakida boradi. Bunga misol kilib xalkaro mexmonxona majmualarini keltirish mumkin. Ular kupincha xususiy yoki davlat kapitaliga tegishli bulib, xalkaro mikyosda joriy foydalanish esa firmaga topshiriladi.
5.Korxona vakolatlarini investitsiyalashsiz chet elga junatish, bunda:
chet elda savdo tarmog‘iga ega bulgan firma ma’lum mikdordagi xak evaziga savdo tarmog‘ini boshka firmaga berib turishi mumkin;
franchayzer-korxona xalkaro bozorda faoliyat kursatuvchi korxonaga xak tulash evaziga uz maxsulotlarini sotish xukukini beradi. Bu maxsulot ishlab chikaruvchiga uz maxsulotlarini chet elda ularni bozorga kiritish uchun kushimcha xarajatlarsiz sotish imkoniyatini beradi.
6. Xalkaro vositachilar xizmatidan foydalanish:
eksportchi-sotuvchidan xam importchi-xaridordan xam xech kanday vakolat olmagan xolda shartnomalar izlovchi va urnatuvchi xamda bitimda ishtirok etuvchi ikkala tomondan komission mukofot oluvchi maklerlar;
xaridordan uning uchun chet elda belgilangan sifatda beliglangan narxda va belgilangan muddatda etkazib berish sharti bilan tovar izlab topish topshirig‘ini oluvchi xarid buyicha agentlar;
eksportchidan bozorni urganish, tovarni etkazib berish va sotish topshirig‘ini oluvchi, narx foizida komission mukofotlarga ega buladigan sotish buyicha agentlar;
uz nomidan vaziyatga karab maxsulotlarni sotib oluvchi va sotuvchi, doim xam yuuyurtmachi va ta’minotchilar bilan alokalarni saklab kolishi shart bulmagan xalkaro savdo agentlari;
eksportchi xamkor bilan xalkaro bozorda xamkorlik kilish shartlarini belgilab beruvchi shartnoma imzolovchi konsessionerlar, mustakil savdogarlar;
ta’minotchilar va ulgurji xaridorlar bilan uzok muddatli shartnomalarga asosan tijorat munosabatlariga kirishuvchi xamda mustakil savdo vositachilari xisoblanuvchi importchi-distribyutorlar.
7. Nou-xauni berish yoki eksport kilish
patent litsenziyasini berish, bunda eksportchi vaktinchalik yangi maxsulot tayyorlash bilan shug‘ullanmayotgan xollarda ixtirodan foydalanishni boshka bozor sub’ektiga beradi, mazkur yangilikning tez tarkalishi va xalkaro bozorda rakobatchilarga nisbatan ustunlikka ega bulishni ta’minlashga yunaltiriladi;
xorijiy texnologiya transferti, ishlab chikarishning yangi nuktalarini yaratish yoki mazkur texnologiyadan chet elda foydalanishdan iborat;
eksport maxsulotiga subpodryad, bilvosita eksport bulib, mamlakatdagi yoki chet ellik buyurtmachi xisobiga amalga oshiriladi;
xorijiy firma bilan imzolangan subpodryad, bunda kiritilgan yangilik bozordagi eksport buyicha chet ellik sub’ektga investitsiyalash bilan birga beriladi. Uning vakolatlari mamlakatda yangi ishlab chikarish bazasini (zavod, sex) yaratish, olish, urnatish, eksport kilingan asbob-uskunalar, mashinalar, materiallar, nou-xau elementlari va boshkalardan foydalanishdan iborat.
8. Kushma korxona, uning vositasida eksportchi xalkaro bozorga chikishda eksport buyicha xatti-xarakatlarini xorijiy (maxalliy) firma va kompaniyalar bilan birlashtiradi. Bunda tajriba va alokalar, chet el xukumati tomonidan beriluvchi imtiyozlar birlashtiriladi. Kushma korxonalarning kuyidagi turlari mavjud:
maxalliy xamkor bilan assotsiatsiya mazkur bozorga kirishni istayotgan xorijiy firma uz faoliyatini milliy ishlab chikaruvchi bilan amalga oshirishini istovchi rivojlanayotgan mamlakatlarda keng tarkalgan;
aralash jamiyat shaklidagi assotsiatsiya, bunda maxalliy xamkor davlat bulib, energetika, transport va telekommunikatsiya kabi strategik sektorlarda amalga oshiriladi;
ishlab chikarishni litsenziyalash, shartnoma buyicha boshkarish yoki birgalikda egalik kilish xorijiy firmalarga maxsulot tayyorlash xukuki, savdo markasi, tijorat sirlarini komission tulovlar yoki royalti shaklidagi litsenziya tulovlariga ayirboshlash imkonini beradi.
9. Xorijiy mamlakat xududida maxsulot ishlab chikarish bilan shug‘ullanuvchi shu’ba korxonasini tuzish. Bu xukukiy, moliyaviy, savdo, solik, bojxona, siyosiy va boshka imtiyozlardan foydalanish, maxalliy talab va mexnat bozoriga tezrok moslashish imkonini beradi.
10. Investitsiya siyosati elementlariga ega bulgan, nazorat kilinuvchi savdo filialini tuzish. Bunday filial joylarda maxsulot ishlab chikarish bilan shug‘ullanmasdan, maxalliy vositachilar va turli xil savdogarlar tarmog‘i rivojlanuvchi va nazorat kilinuvchi sharoitlarni yaratish asosida xorijiy bozorga kirib borish imkonini beradi. Ularning faoliyati filial joylashgan mamlakat konunlariga buysunadi.
11. Bevosita egalik kilish boshka mamlakatlar xududida xech kanday vositachilarsiz joylashish, maxsulot ishlab chikarish va sotishni, ya’ni tashki iktisodiy faoliyatni mustakil amalga oshirish va nazorat kilishni nazarda tutadi.
Xalkaro bozorda faoliyat yuritish jarayonida firma uz oldiga kuyilgan maksadlarga erishishga intiladi. Bunda u kuyidagi strategiyalarga amal kilishi mumkin:
1. Xujum kilish strategiyasi firmaning bozor ulushini egallab olish va kengaytirishga yunaltirilgan faol xarakatlarini nazarda tutadi. Xar bir tovar bozorining optimal bozor ulushi mavjud bulib, u zarur foyda normasi va xajmini ta’minlab beradi. Mazkur bozor xaridorlarining 20 foizi firma taklif etayotgan maxsulotlarning 80 foizini xarid kiluvchi segment optimal xisoblanadi.
Marketing tadkikotlarida olingan ma’lumotlarga kura bozor ulushining 10 %ga oshirilishi firma olayotgan foyda normasini urtacha 5% ga oshiradi. Bozor ulushi va foyda normasi xajmi urtasidagi bog‘liklik kuplab firmalarning marketingni rejalashtirishda uz oldiga bozordagi ta’sirini ustirishni maksad kilib kuyishiga sabab bulmokda.
Firma kuyidagi xollarda xalkaro bozorda xujum kilish strategiyasini tanlashi mumkin:
uning bozordagi ulushi eng zarur minimumdan kam yoki rakobatchilar xatti-xarakati natijasida kiskarib ketgan va kerakli foyda normasini ta’minlay olmagan xolda;
firma bozorga yangi, original tovar chikarsa;
firma ishlab chikarilayotgan tovar xajmini sezilarli oshirgan takdirdagina uzini koplashi mumkin bulganda ishlab chikarishni kengaytirsa;
rakobatchilar uz pozitsiyalarini yukotib, kam xarajatlar evaziga bozordagi ulushini kengaytirish imkoniyati yuzaga kelganda.