Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika

PREDMETNING  MURAKKAB  NOMLARI  (DESKRIPSIYA)  VA 

UNING TUZILISHI 

Predikatning  bo'sh  o'rinlarini  predmetning  murakkab  nomlari  ham  egallashi 

mumkin. 

Bu  vaqtda  predmetning  murakkab  nomlari  bir  butun  holda  predikatning 

argumenti  bo'lib  keladi.  Predmetning  murakkab  nomi  o'z  ichki  tuzilishiga  ega 

---

 

63

bo'lganligi  tufayli  u  ham  qismlarga  ajraladi.  Lekin  bu,  ismlar  jumlaning  emas,  balki 

murakkab  nomning  qismi  sanaladi.  Xususan,  aniqlovchilar  predmetning  belgisini 

bildirib, u bilan zich bog'langan holda shu predmetning murakkab nomini hosil qiladi 

va aniqlovchi-aniqlanmish bir butun nom sifatida jumla tuzilishida ishtirok etayotgan 

boshqa predmet  nomlari bilan  munosabatga kirishadi.  Aniqlovchilarning  o'zlari  ham 

murakkab nom hosil qilish darajasiga ko'ra bir xil emas. Sifatlovchi va izohlovchilar 

qaratqich  aniqlovchilarga  nisbatan  aniqlanmish  bilan  o'ta  zich  bog'lanadi.  Shuning 

uchun  ham  predmetning  murakkab  nomi  tarkibida  sifatlovchilar,  izohlovchilar  va 

qaratkich aniqlovchilar ishtirok etsa, u vaqtda deskripsiyaning o'zi ikki daraja asosida 

qismlarga  bo'linadi:  avvalo,  qaratqich  guruhi  va  qaralmish  guruhi  ajratiladi,  so'ngra 

qaratqich  qismi  ham,  qaralmish  qismi  ham  yana  qismlarga  ajraladi.  Masalan,  Aziz 

asrimizning  aziz  onlari  Aziz  odamlardan  so'raydi  qadrin  jumlasi  uch  o'rinli 

munosabatni  aks  ettiruvchi  sistemani  ifodalaydi.  1)  Aziz  asrimizning  aziz  onlari,  2) 

aziz  odamlardan,  3)  qadrin  argumentlari  munosabat  bildiruvchi  so'raydi  predikati 

orqali  o'zaro  bog'langan.  Bu  argumentning  ikkitasi  predikatning  murakkab  nomi 

sanalib,  o'z  ichki  tuzilishiga  ega.  Birinchi  argument  dastlab  ikki  qismga  ajraladi:  1) 

aziz asrimizning, 2) aziz onlari. Deskripsiyaning bu ajralgan qismlari yana ajralishda 

davom etadi: 1) aziz Q asrimizning; 2) aziz Q onlari,. 

Shunday qilib, qaratqich-qaralmishga ajralish deskripsiya tuzilishining birinchi 

darajasi,  sifatlovchi-sifatlanmish,  izohlovchi-izohlanmishga  ajralish  esa  ikkinchi 

darajasn sanaladi. 

Predmetning  murakkab  nomi  bir  butun  holda  predikatning  bo'sh  o'rinlarini 

to'ldirgan  holda  turli  vazifalarda  kelishlari  mumkin.  Masalan,  predikat  anglatgan 

harakatni  yuzaga  chiqaruvchi  predmet:  Aziz  asrimizning  aziz  onlari  Q  so'raydi: 

predikat bildirgan harakat ta'siriga uchrovchi predmet: aziz odamlardan Q so'raydi va 

boshq.