Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika


GAP SEMANTIKASINING PROPOZITIV ASPEKTI



Download 415,06 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/29
Sana24.01.2021
Hajmi415,06 Kb.
#56715
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29
Bog'liq
obek tilining nazariy grammatikasi

GAP SEMANTIKASINING PROPOZITIV ASPEKTI 

Yuqorida  ta'kidlanganidek,  har  qanday  gap  mazmunida  uch  aspekt 

ishtirok  etadi:  1)  propozitiv  (nominativ)  aspekt,  2)  modal  (ob'ektiv 

modallik) aspekt , 3) kommunikativ (tema-rematik) aspektlar. Bulardan til 

birligi sifatidagi gap semantikasida faqat propozitsiya va ob'ektiv modallik 

mavjud bo'lsa, nutq birligi sifatidagi gap (jumla) semantikasida esa ulardan 

tashqari,  albatta,  kommunikativ  aspekt  va  ba'zan  sub'ektiv  modallik  ham 

ishtirok etadi. 

Ayrim  tilshunoslar  esa,  gap  mazmunida  tildan  tashqaridagi 

ekstralingvistik  omilni  rad  etmagan  holda,  til  ifodasining  ob'ektiv  borliq, 

vaziyat  bilan  bevosita  emas,  balki  inson  ongida  mavjud  bo'lgan  "ob'ektiv 

borliq  obrazlari"  orqali  bog'lanishiga  asoslanib,  "vaziyat"  terminini  ruhiy 

makon va ruhiy zamonda joylashgan ruhiy vaziyatga nisbatan qo'llaydilar. 

Bunga  muvofiq,  "gap"  termini  ostida  ayrim  vaziyatlarni  kodlashtiradigan 

tovush  obrazlarining  zanjiri  tushuniladi  .  A.Vejbitskayaning  fikricha, 



 

9

semantika  predmeti  real  borliq  emas,  balki  shu  real  borliqning  ongdagi 



aksi bo'lishi kerak. Chunki til ob'ektiv borliqni faqat ong orqali ifodalaydi. 

Hozirgi  sintaktik  semantikada  denotativ  (referensional)  aspekt  o'rin 

olmoqda.  Bunga  ko'ra  aktuallashgan,  ya'ni  nutqiy  elementlarning  vaziyat 

elementlariga  munosabati  e'tiborga  olinadi  .  Ammo  tilshunoslar  o'rtasida 

vaziyat elementlari masalasi ham bir xil emas. I.P.Raspopov ta'kidlaydiki, 

semantik  struktura  bilan  shug'ullangan  hamma  tilshunoslar  gapning 

semantik  strukturasi  (nominativ  aspekt  jihatidan)  o'zi  ifodalagan  ob'ektiv 

reallik  strukturasi  bilan  bir  xildir,  degan  asosga  tayanadilar  .  "Gapning 

semantik  strukturasini  tildan  tashqaridagi  vaziyatdan  topishga  urinish 

ma'lum  qiyinchiliklarga  olib  keladi,  -  deydi  G.A.Zolotova.  -Chunki 

ekstralingvistik  plan  strukturasi,  bo'linishi  va  umumlashish  darajasi  tavsif 

erkinligiga  yo'l  beradi...  Izomorflik  haqida  qo'rqmasdan  shuning  uchun 

gapirish  mumkinki,  vaziyat  strukturasini,  uning  bo'linishini  biz  til 

ko'nikmamizda qanday aks ettirsak, shunday tasavvur etamiz" . g' 

Semantik  struktura  (Sems)  nazariyasining  shakllanishida  alohida 

o'rin  egallagan.  Ch.Fillmor  Semsni  ichki  struktura  (GS)  deb  nomlaydi  va 

uning  asosi  sifatida  bevosita  ishtirokchilar  (NS)  grammatikasidan  emas, 

balki ramziy mantiqning predikat - argument prinsipidan foydalanadi. GS 

ni  u  z  q  t  Q  r  formulasi  bilan  ko'rsatadi.  Bu  yerda  5-gap,  t-modallik 

ifodalovchisi,  R-propozitsiya.  Propozitsiya  R-u  Q  SQ...  Q  Sp  tarzida 

kengayishi mumkin deydi (Bu o'rinda V - fe'l s - argumentning predikatga 

bo'lgan munosabatini ifodalovchi ichki kelishiklar). 




 

10

Fillmorning ichki tuzilish nazariyasi ayrim kamchiliklariga qaramay, 



gap mazmunini bir xil aks ettirishga ancha yaqinlashdi. Fillmorning ichki - 

kelishik  konsepsiyasiga  V.G.Gakning  konsepsiyasi  uzviy  ravishda 

bog'lanadi.  Gak  ham  GS  terminidan  foydalanib,  uni  vaziyat  bilan  bir  xil 

bo'lgan  leksik  -  sintaktik  tuzilishdir,  deb  hisoblaydi.  GS  vaziyatning 

to'g'ridan-to'g'ri nomi: PS (tashqi struktura) esa vositali nomi sifatida talqin 

qilinadi). 

GS  predikat  bilan  birga  quyidagi  yetti  aktantni  o'z  ichiga  oladi, 

deydi:  1)  sub'ekt,  2)  ob'ekt,  3)  adresat,  4)  jarayonning  yuzaga  chiqishi 

uchun  yordam  beradigan  yoki  to'sqinlik  qiladigan  substansiya  (initsiator, 

qurol, sabab), 5) fazoviy konkretlashtiruvchi (harakatning yuzaga chiqishi, 

yoki  tugash  o'rni)  qarashi  yoki  bir  qismi  sub'ekt  yoki  ob'ektni  tashkil 

qilgan substansiya. 

Semantik strukturaking original konsepsnyasi VI. P.Susov tomonidan 

ilgari  surildi.  Unikg  qarashicha,  real  haqiqat  bir  necha  vaziyatlardan 

tashkil topadi. Inson ongi konkret vaziyatlarni aks ettiradi, umumlashtiradi 

va  ularni  siteflarga  birlashtiradi.  Inson  ongida  umumlashgan  vaziyatga 

yoki  uning  sinfiga  ichki  til  shakllari  mos  qo'yiladi.  Uni  hosil  qilish  uch 

bosqichda  bo'ladi;  umumlashgan  vaziyatga  muvofiq  bo'lgan  tuzilishni 

hosil  qiluvchi  relyasion  bosqich;  relyasion  strukturaga  sub'ekt  -  predikat 

munosabatini  qo'shadigan  predikatsion  bosqich,  predikatsion  strukturaga 

temporgllik,  modallik,  personallik  va  boshqa  qo'shimcha  ma'nolarni 

yuklaydigan modifikatsion bosqich. 




 

11

Relyasion 



struktura 

Fillmorning 

Semsini 

eslatgan 

holda, 

relyatemalardan  tashkil  topadi.  Sakkiz  relyatema  farqlanadi:  agentiv, 

agentiv bo'lmagan, patsiyentiv, atraktiv, lokativ, ablativ va instrumental. 

Ko'rinib  turibdiki,  Sems  maqomi  haqida  hozirgi  kunda  tilshunoslar 

o'rtasida  bir  xillik  yo'q.  Bu  narsa  Sems  realligini  inkor  qilish  yoki 

uydirmaligiki tasdiqlash natijasida emas, balki uning favqulodda murakkab 

tuzilma ekanligi natijasidir. 

I.P.Susov  gapning  lisoniy  belgi  ekanligini  e'tirof  etgan  holda  uning 

konkret (yoki gapnint tashqi tuzilishi) va abstrakt (gapning ichki tuzilishi) 

gaplarga  ajratadi.  Birinchisi  ikkinchisini  namoyon  qiladi.  Ikkinchisi  har 

qanday  konkret  gapning  zaruriy  asosi  hisoblanadi  .  Uning  fikricha, 

abstrakt  gap  sintaktik  faktni  xususan,  pozitsion  tuzilishni,  ya'ni  leksik 

birliklar, 

morfologik 

ko'rsatkichlar, 

intonatsion 

elementlar 

bilan 


to'ldirilmagan,  konkret  gapni  shakllantiruvchi  barcha  momentlar  ishtirok 

etmagan  sub'ekt  va  predikat  pozitsiyalarni  ifodalaydi.  Boshqacha 

aytganda, abstrakt gap gapning tuzilish sxemasidir. Abstrakt gap sintaktik 

na'no ifodalaydi. Aksincha, konkret gap esa yuqoridagi ko'rsatilgan barcha 

qo'shimcha  momentlarni  aks  ettirib,  sintaktik  ma'nogagina  emas,  balki 

supersintaktik ma'noga ham ega bo'ladi . 

Konkret  gap  ko'p  bosqichli  xarakterga  ega  bo'lib,  gap  hosil  qilish 

(onomasiologiya)  jarayonining  oxirgi,  yakuniy  bosqichidir.  Konkret  gap 

oxirgi  hosila  sifatida  ko'p  bosqichli barcha  ichki  tuzilishlarga  (nominativ, 

relyasion va boshqa) qarama-qarshi qo'yiladi. 




 

12

Gap  hosil  qilishning  boshlang'ich  nuqtasi  alohida  vaziyatlarning 



abstrakt  bosqichda  denotativ-referensional  ma'no  ifodalovchi  mazmuniy 

o'xshashliklarni  belgilashdan  iborat.  Shuning  uchun  ham  har  qanday  gap 

semantikasining  tahlili  vaziyat  elementlari  va  ularning  aks  ettirish 

bosqichidagi muqobillarini aniqlashdan boshlanishi kerak. 




Download 415,06 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   29




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish