Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta

 ЗАМОНАВИЙ УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ СИФАТИНИ ОШИРИШ: ИННОВАЦИЯ ВА ИСТИҚБОЛЛАР
 
50 
ХАЛҚАРО МИҚЁСИДАГИ ИЛМИЙ-АМАЛИЙ КОНФЕРЕНЦИЯ МАТЕРИАЛЛАРИ 
бўлган, матнни тушунишга ёрдам берадиган фон билимлар; матнни мазмунидан ва лисоний 
воситаларнинг қўлланилиш усулларидан келиб чиқадиган, китобхон томонидан 
англанадиган янги ахборотдир. 
Имплицит ифодаланадиган ахборот ва унинг матннинг лисоний воситаларига ва 
асосий мазмун - маъносига, шунингдек прагматик - экстралингвистик омилларга боғлиқлиги 
масалани когнитив аспектда ўрганиш истиқболларини белгилайди. Тилдаги ва бадиий 
матндаги имплицит ифодаланган фикрни ўрганишга бағишланган илмий тадқиқотлар 
қанчалик кўп бўлишлигига ва уларда муаммо турли аспектларда тадқиқ қилинганлигига 
қарамасдан, бу муаммо когнитив аспектда деярли ўргагнилмаганлигини таъкидлаш зарур. 
Имплицитлик инсоннинг когнитив фикрлаш қобилиятининг бир тури сифатида, 
бадиий асар муаллифи, персонажлар нутқида ўз аксини топадиган умуминсоний мантиқий 
фикрлаш доирасида матнда ва тилда яширин ифодаланадиган ахборот ва уни ифодаланиш 
усуллари сифатида ўрганилади. Матн таркибида ифодаланадиган бундай яширин ахборот 
ҳозирги замон тилшунослигида синонимлар сифатида пресуппозиция ва презумпция 
атамалари билан юритилади. 
Тилда ва бадиий матнда пресуппозиция ва презумпция сингари имплицит 
категорияларнинг мавжудлиги биринчи навбатда бадиий асар муаллифи ёки асар 
перосонажларининг нутқда сўзларни тежаб ишлатиш истаги, ёки тингловчига бу орқали 
кўпроқ эмоционал таъсир ўтказиш истаги билан боғлиқдир. Бадиий матнда ифодаланадиган 
бундай имплицит ахборот тилшуносликда гап ситруктурасидаги имплицит ифодаланган 
ахборотни синтактик жиҳатдан тадқиқ қилишга йўналтирилади. Бу ўринда матн ҳосил 
қилишда пресуппозицияга асосланган имплицит пропозицияли гап типлари ва имплицит 
презумцияга асосланган гап типлари аниқланади. 
Имплицитликни лингвокогнитив ва прагматик нуқтаи назардан ўрганилишида бир-
бирларини тўлдирувчи, гоҳида бир бирлари билан синоним равишда қўлланиладиган, 
масалан, имплицит билим, имплицит маъно, имплицит мазмун сингари қатор атамаларга дуч 
келамиз. Имплицит билим дейилганида, одатда кўзда тутилган, аммо лисоний воситалар 
орқали ифодаланманган маъно - мазмунни англаб олишга доир ақлий - мантиқий 
операциялар тушунилади. Бу атама тилшуносликка Л.В.Бондарко томонидан киритилган 
бўлиб, лисоний маънонинг интерпретатив компонентлари кўзда тутилади. Бу компонент 
грамматик категориялар: аспектуаллик, темпораллик, модаллик, персоналлик, локативлик, 
посессивлик каби категориялар орқали воқеланади. 
Имплицит билимлар нутқ жараёнида нутқ вазияти ва контекст орқали ифодаланади. 
Бу ўринда нутқий имплицит маънонинг лисоний воситалари орқали ифодаланган имплицит 
мазмундан фарқлаш муҳимдир. Чунки нутқий имплицит маънони ҳосил қилишда турли-
туман компонентлар: ситуатив контекст, аввалдан ўзлаштирилган энциклопедик, прагматик, 
коммуникатив билим ва малакалар ҳам иштирок этади. 
Нутқ жараёни когнитив аспектда тадқиқ қилинган ишлар таҳлилидан қуйидаги икки 
хулосага келиш мумкин: биринчидан, когнитив билимлар инсон онгида муайян маъно 
англатувчи структуралар шаклида сақланади. Улар индвиднинг муайян бир нутқ вазиятида 
кимлар биландир муносабатга киришув жараёнидагина фикрлашда ва нутқда вокеланади. 
Бундай ситруктуралар инсон онгида категориялар, фреймлар, сценариялар сифатида 
шаклланиб, сақланиб келинади. Шундай қилиб, инсон онгидаги имплицит билимлар нутқ 
жараёнида тизимли характерга эга бўлган прагма-коммуникатив ва баҳоловчи прагматик 
имплицит мазмунни вужудга келишига хизмат қилади. 
Иккинчи хулоса - фикр ментал репрезентация қилинади ва уларнинг турли типларга 
ажратиб таҳлил қилиш мумкин. Масалан, ментал модел концептуал моделдан тилда аниқ 
структур анологлари мавжуд бўлмаслиги билан, тасаввур ва хотира ёрдамида воқеланиши 
билан фарқ қилади. Ўз навбатида пропозиционал модел гап структурасининг лингвистик 

---