Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti zamonaviy uzluksiz ta



Download 8,89 Mb.
Pdf ko'rish
bet375/759
Sana25.02.2022
Hajmi8,89 Mb.
#289267
1   ...   371   372   373   374   375   376   377   378   ...   759
Bog'liq
2584-Текст статьи-6976-1-10-20200711

пайт келишик ва чиқиш келишик каби грамматик маънолар ҳамда бу маъноларни 
ифодаловчи –нинг, -ни, -га (-ка, -қа), -да, -дан келишик шакллари киради. Ҳар бир келишик 
ўз номи, ифода шаклига эга ва маълум бир сўроқга жавоб беради
2

“Қозоқ тили” дарсликларида келишиклар қўшимчалар билан боғлиқ ҳолда ифодаланади. 
Сабаби, қозоқ тилшунослигида қўшимчалар икки турга бўлинади: “жұрнақ” (қолдиқ) ва 
“жалғау”(улаш, боғлаш ёки қўшиш). Жұрнақ – сўз ясовчи ва шакл ясовчи бўлиб бўлинса, 
жалғау – кўплик, келишик, кишилик, эгалик жалғовлари бўлиб тўрт турга ажралади ва 
алоҳида тадқиқ этилади. Қозоқ тилида “Жалғов” мавзусини ўтганда келишик жалғови ҳақида 
тўлиқ маълумот берилиб, ҳар томонлама таҳлил қилинади. “От” сўз туркумини утганда ҳам 
(Отларнинг турланиши)
3
“Келишик жалғови” мавзусини ўтганга нисбатан торроқ доирада 
эътибор қаратилади, сабаби у юқорида айтганимиздек, алоҳида қўшимчаларни ўтганда 
ўқитилади. Қозоқ тилидаги жалғовларнинг ичида келишиклар етти турга ажралади: атау 
септігі (бош келишик), ілік септігі (қаратқич келишиги), барыс септігі (жўналиш келиши), 
табыс септігі (тушум келишиги), жатыс септігі (ўрин-пайт келишиги), шығыс септігі 
(чиқиш келишиги) ва көмектес септігі (кўмакчилик келишиги) деб номланган грамматик 
маънолар ва бу маъноларни ифодаловчи –ның (-нің, -тың, -тің, -дың, -дің), -ға (-ге, -қа, -ке, -
а, -е), -ды (-ді, -ты, -ті, -ны, -ні, -н), -да (-де, -та, -те, -нда, -нде), -нан (-нен, -дан, -ден, -
тан,-тен),-мен (-менен, -бен, -бенен, -пен, -пенен) келишик шакллари киради. Қозоқ тилида 
ҳам ҳар бир келишик ўз номига ва ифода шаклига эга. Ҳар бир келишик маълум бир сўроқга 
жавоб беради.
Қозоқ тилшунослигида “септік жалғаулары” орқали исмлар (от, сифат ва сон) гапдаги 
феъллар билан ҳам, боғловчи (шылау) сўзлар билан ҳам ва ўз-ўзлари билан ҳам 
боғланаверади. Хуллас, бу жалғовлар гапдаги сўзларни бир-бири билан боғлаб туради. 
Бундай қўшимчаларни “септік жалғаулары” деб атаймиз. Сўзларнинг жалғовларни қабул 
қилиб ўзгартириш тизимини сўзларнинг келишиши (септелуі) ёки келишиш (септеу) деб 
атайди. 
Қозоқ тилидаги келшиклар сони ўзбек тили келишиклар сонига қараганда биттага кўп. 
Бу келишик көмектес септігі (кўмакчилик келишиги) деб номланади. Кўмакчилик келишиги 
кўрсаткичлари: –мен, -менен, -бен, -бенен, -пен, -пенен жалғовлари ўзак сўз билан биргаликда 
қўшилиб ёзилади, ўзбек тилида эса ёрдамчи сўз сифатида сўздан ажратиб (билан) ёзилади. 
1
К.Аханов. Тіл білімінің негіздері. Алматы. 2010. 264-бет. 
2
М.Хамраев, Д.Шодмонкулова. Она тили (дарслик). Тошкент. 2017. 158-бет. 
3
А.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі (морфология). Алматы. 1991. 189-бет. 



Download 8,89 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   371   372   373   374   375   376   377   378   ...   759




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish