Муќаддима

Insert jadvali


Topshiriq: XIV asr birinchi yarmida sufiylik ta’limoti, ilmu nujum, tarixshunoslik kabi sohalarda qanday zabardast olimu fuzalolar yetishib chiqqanligi masalasini Insert jadvali bо‘yicha ishlab chiqing.
Insert usulidan foydalanish qoidasi

1.Ma’ruza matnini о‘qib, matnning chetiga quyidagi belgilarni qо‘yib chiqing:

B- bilaman

+ - men uchun yangi ma’lumot

- - men bilgan ma’lumotni inkor qiladi

? – noaniq (aniqlashtirish talab qiladigan) qо‘shimcha ma’lumot

2.Olingan natijalarni jadval shaklida rasmiylashtiring.

№	Savollar	B	-	+	?
1
2
3
4

8-Mavzu: Markaziy Osiyodagi ikkinchi madaniy uyg‘onish temuriylar renesansi davrida madaniyat taraqqiyoti (XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr)

Reja:

1.Markaziy Osiyodagi ikkinchi madaniy uyg‘onish.

2.XIV asrning ikkinchi yarmi - XV asr - Temuriylar renesansi davrida madaniyat taraqqiyoti.

3.Kitobat, xattotlik, musavvirlik va tasviriy san’at ijodi.

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. Amir Temur haqida sо‘z. T., О‘zbekistan, 1996.
   
2. 
   Bobur. Boburnoma. — T., Yulduzcha, 1998 y.
   
3. 
   Buyuk siymolar, allomalar (uch kitob). T., Meros 1995, 1996, 1997 yy.
   
4. 
   Dostchanov T., Xasanov S. Zvezdi akademii Mamuna. T., TMI. 2004 g.
   
5. 
   Murodov A. О‘rta Osiyo xattotlik san’ati tarixidan. T., Fan, 1993.
   

«Markaziy Osiyodagi ikkinchi madaniy uyg‘onish - temuriylar renesansi davrida madaniyat taraqqiyoti» mavzusini о‘tishda Vatanimiz tarixida temuriylar davrining tom ma’noda milliy va ma’naviy uyg‘onish (ikkinchi «Renessans») davri sifatida namoyon bо‘lishi, jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti bilan birgalikda madaniy yuksalishga erishishi Amir Temur nomi bilan bog‘liqligi kо‘rsatiladi. Aynqsa, sohibqiron va uning avlodlari (Ulug‘bek va boshqalar)ning bunyodkorlik faoliyati, ilm-fan va madaniyatga xomiylik qilishi ushbu soxalarning ravnaqiga zamin bо‘lganligi tarixiy dalillar asosida yoritiladi.

Dastavval memorchilik soxasidagi yutuqlar xususida sо‘z yuritiladi. Zero, Amir Temur davri me’morchilikning ulkan yuksalishi bilan mashhur.

XIV asr oxiri XV asr boshidaridagi me’morlik о‘zining hashamatliligi, muxandislik ilmining yuksakligi, serhasham bezatilishi bilan ajralib turadi.

Bu davr me’morchiligida imoratlar о‘ziga xos, ma’lum maqsadga qaratilgan yechimlar asosida quriladi, ularni bezashda xam yangi usullar qо‘llaniladi. Binolarning peshtoqlari va ichki devorlarn qabartma rango-rang parchinlar, zangori yoki oq rang ustiga zarhal berilgan «islimi» naqshlar bilan pardozlangan.

Bu davr me’morchiligi va amaliy san’atida asriy an’analar yanada takomillashtirilib, о‘ziga xos uslub yaratiladi. Bu uslubdagi me’morchilikda ichki ravoqlari chuqur, qо‘sh gumbazli (tashqi va ichki), qobirg‘ali, koshinkori naqshlar bilan gilam nusxa bezaklar qо‘llanilgan. Bunday me’moriy obidalar о‘zining uyg‘unligi, qismlarining mutanosibligi, rang-barangligi va tantanali manzara kashf ettiruvchi vositalari bilan ajralib turadi. Unda xozirgi zamon shaharsozligida infrastruktura deb ataladigan uyg‘unlikka erishishga harakat qilingan.

Amir Temurning say-harakatlari bilan Samarqanddagi Shohizinda me’moriy majmuasida qurilgan bir guruh maqbara va binolar, Bibixonim jome’ masjidi, Gо‘ri Amir, Turkistondagi Ahmad Yassaviy, Toshkent yaqinidagi Zangiota maqbaralari, Shahrisabzdagi Oqsaroy, Dorus-saodat va Dorut-tilovat ansabllari yuqoridagi fikrlarning dalilidir.

Amir Temur tomonidan Samarqandda bunyod etilgan Kо‘ksaroy va Bо‘stonsaroy bizgacha yetib kelmagan. Saroy ichidagi yodgorliklardan faqat bittasi - о‘yma naqshlar tushirilgan, yonlariga guldor chiziqlar tortilgan Kо‘k tosh saqlangan bо‘lib, hozir u Gо‘ri Amir majmuasining hovlisiga qо‘yilgan.

Mamlakat obodonchiligi yо‘lida turli jamoat binolari va boshqa inshootlar barpo etish bilan birga chorbog‘lar, istirohat bog‘lari tashkil etish san’ati ham daqqatta sazovordir. Samarqandda bunyod etilgan chorbog‘lar, bir qator shaharlar atrofidagi istirohat bog‘lari ushbu san’at namunalaridan sanaladi.

Temuriy xukmdorlar orasida, ayniqsa, Ulug‘bek buyuk bobosidek bunyodkor bо‘lib, mamlakatda qurilish ishlariga katta ahamiyat bergan.

Ulug‘bek xukmronlik qilgan yillarida fan va san’at, madaniyat yanada ravnaq topdi. Bu davrdagi me’morchilik, tasviriy va amaliy san’atida sohibkiron davrining uslubi aks etgan. Jumladan, XIV asrdagi me’morlar va ustalarning an’analari XV asrda yanada chuqur, keng tus oladi. Bu esa me’moriy majmualar va ularning rejalarini tuzishda, me’morchilikda - yangi shakllar, mutanosibliklarda, konstruksiyalarni hal etishda kо‘rinadi. Binobarin, me’morchilik va san’atning boshqa turlarida matematika fanining muvaffaqiyatlari о‘z aksini topgan.

Ulug‘bek davrida Samarqandda shaharning olti asosiy yо‘li kesishgan joyda Registon maydoni shakllandi. Maydonning g‘arbiy qismida dastlabki bino - Ulug‘bek madrasasi (1417-1420) qurildi. Madrasadan tashqari xonaqoh, karvonsaroy, masjid qad kо‘tardi.

Ulug‘bekning Buxoro (1417 yil) va G‘ijduvon (1432-1433 yillar) da qurdirgan madrasalari, Shaxrisabzdagi gumbaz masjidi bizning davrimizgacha yetib kelgan bо‘lsa, tarixiy manbalarda ta’riflangan «Chil ustun» va Chinnixona saroylari bizgacha yetib kelmagan.

Ulug‘bek davrida Shohizinda ansambli tо‘la qurib bitkazildi. Shuni ta’kidlash kerakki, Shohizinda (XI-XX asrlar) tasviriy uslubdagi memorial ansambl bо‘lib, naqqoshlik san’atining mu’jizasi hisoblanadi.

Xar bir maqbaraga sir berilgan mayda g‘ishtchalar, guldor sopollardan ishlangan naqshlar, nozik did bilan ishlangan koshinlar mozaikasi rango-rangligi, polixrom glazur bо‘yoqlarining ming xil tovlanib turishi kishida zavq uyg‘otadi. Me’morlar geometrik shakllarining hayratomuz tо‘qimasini, о‘simlik tasvirini, turli xil gumbazsimon tizimni vujudga keltirgan. Kufiy, suls va nasx dasxatlari uslubida ijro etilgan arab yozuvlari taqsinga sazovor.

Ulug‘bek tomonidan qurdirilgan me’moriy binolar ichida Samar­qand rasadxonasi alohida о‘ringa ega. О‘z zamonasining eng mukammal inshooti sanalgan ushbu rasadxonada ilmiy dunyoda olamshumul ahamiyat kasb etgan natijalarga erishildi.

Temuriylardan Xusayn Boyqaro xukmronlik qilgan (1469-1506) davrda Xurosondagi me’morchilik-qurilish, obodonchilik ishlari bevosita Alisher Navoiyning nomi bilan bog‘liq bо‘lib, о‘sha davrda bunyod etilgan mashhur inshootlarni sanab о‘tish muhimdir.

О‘qituvchi о‘rganilayotgan davrda Ulug‘bek Amir Temur an’analarini davom ettirib, о‘zi barpo etgan ilmgoxlarda ilohiyot ilmlari bilan bir qatorda matematika, geometriya, astronomiya, tarix, poetika kabi dunyoviy ilmlar о‘qitilgani, ilm-fan rivojlanganligini ta’kidlaydi.

Ulug‘bek boshqa kо‘pgina xukmdorlardan farqli о‘laroq davlat arbobi sifatida emas, balki asl olim sifatida ajralib turardi.

Adabiyot, sanat, fan va madaniyat namoyandalari Ulug‘bek atrofiga tо‘plangan edi. Ular orasida astronomlar yetakchi faxrli о‘rin egallardi. Bulardan: Qozizoda Rumiy, G‘iyosiddin Jamshid, Alouddin Ali Qushchi va boshqalar Ulug‘bek maktabining mashhur namoyandalari edilar.

1437 yilda yozib tugallangan Ulug‘bekning mahur astronomik jadvali «Ziji Kuragoniy» 100 dan ortiq olimlarni о‘z bag‘riga olgan Samarqand akademiyasining ulkan yutug‘i bо‘ldi.

A.Temyp va temuriylar davrida tarix fani ham keng rivoj topdi. Bu davr tarixchilaridan Nizomiddin Shomiyning «Zafarnoma», xofiz Abrо‘ning «Zubdat at-tavorix», Sharafiddin Ali Yazdiyning «Zafarnoma», Abdurazzoq Samarqandiyning «Matlai Sa’dayn va majmai baxrayn», Ibn Arabshoxning «Amir Temur tarixi», Mirxondning yetti jildli «Ravzat us-safo», Xondamirning «Makorimul axloq», «Xabibus-siyar», Isfizoriyning «Xirot tarixi», Davlatsho’ning «Tazkiratush-shuaro» singari asarlarini keltirib о‘tish joizdir. Bu tarixchilar temuriy xukmdorlarning turli-tuman faoliyati, say-harakatlari bilan bog‘liq tarixiy hodisalar, voqealarni о‘z imkoniyatlari darajasida xolis va haqqoniy aks ettirishga intilganlar.

Amir Temur va temuriylar madaniyatining tо‘laqonli mazmuni va manzarasi badiiy adabiyotda yaqqol namoyon bо‘ldi. Bu davrda adabiyot badiiy uslub jihatdan takomillashdi. Masnaviy, ruboiy, tuyuq, g‘azal, qita, qasida kabi janrlar bilan birga, noma va munozara janrlari rivojlandi. Bu о‘rinda о‘zbek mumtoz adabiyoti taraqqiyotiga salmoqli hissa qо‘shgan Lutfiy, Xaydar Horazmiy, Durbek, Gadoiy, Atoiy, Sakkokiy, Qutb, Sayfi Saroyi, Bobur kabi badiiy sо‘z sehrgarlari nomini tilga olib о‘tish joiz. Buyuk davlat arbobi, ulug‘ о‘zbek shoiri va mutafakkiri, mumtoz adabiyotimiz asoschisi Alisher Navoiyning sermahsul ijodi ham shu tarixiy davr bilan bog‘liqdir. Uning ijodida yuksak insonparvarlik, vatanparvarlik, yurtparvarlik, erksevarlik g‘oyalari butun tarovati bilan namoyon bо‘ldi. Shu о‘rinda Navoiy ilm-fan, madaniyat xomiysi bо‘lganligi qayd etib о‘tiladi. XV asrda tasviriy san’at nihoyatda taraqqiy etdi. Amir Temurning о‘zi yashagan davrdagi musavvirlardan Ustod Gung, Abdulxay, Ustod Shamsiddin, Pir Said Axmad, Ahmad Bog‘shamoliy, Ustod Jahongir tasviriy san’at dong‘ini olamga taratdilar. Ular chizgan yorqin tasvirlar, portretlar, tabiat manzaralari, xayotiy lavhalar, jang tafsilotlari о‘zining tabiiyligi, tiniqligi va о‘ziga xosligi bilan kishi diqqatini о‘ziga jalb qiladi. Bu davrda miniatyuralarning katta bir qismi muroqqa, yani al’bomlarga ishlash qator mо‘yqlam ustalari ishlagan 96 ta muroqqa (albom) shunday tasvirlar sirasiga kiradi.

Ulug‘bek zamonida devorga surat chizish san’ati yuqori pog‘onaga kо‘tarilgan. Tarixnavislar Chilustun va Chinnixona saroylari, rasadxona devorlarida turli tasvirlar g‘oyat nafis va jonli naqsh etilgaligini yozib qoldirganlar.

Samarqandda shakllangan tasviriy san’at maktabi Xirot orqali jahon xalqlari madaniyatiga ta’sir о‘tkazganini alohida qayd etmoq kerak. Bu jihatdan zamondoshlari tomonidan «Moniyi soniy», keyinchalik Fapb olimlari tomonidan «Sharq Rafaeli» deb ulug‘langan Kamoliddin Behzod ijodi va u asos solgan miniatyura maktabi (yirik vakillari - Mirak Naqqosh, Qosim Ali, Maxmud Muzaxib, Shohmuzaffar va b.) katta yutuqlarga erishdi. Shu о‘rinda Behzodning hayoti va ijodiy faoliyati bilan qisqacha tanishtirib о‘tish muhimdir.

Behzod (1455-1537) Xirotda kambag‘al oilada tug‘ilib, yoshligida yetim qolgan. Mirak Naqqosh uni о‘z tarbiyasiga olgan. Ali­sher Navoiy xomiyligida Behzod о‘z zamonasining mohir, nafis mо‘yqalam sohibi darajasiga kо‘tarilgan. Rassom Reyx ishlagan «Bexzod о‘z ustaxonasida» suratini kо‘rsatish mumkin. Tasvirning nozikligi, jonli va xaqqoniyligi, bо‘yoqlarni «sо‘zlata olish» san’ati tufayli u katta xurmatga sazovor bо‘la boshlaydi. U 1487 yili Xusayn Boyqaroning Xirotdagi kutubxonasiga rahbar etib tayinlanadi.

Buyuk rassom Sharafiddin Ali Yazdiy, Abduraxmon Jomiy, Xisrav Dehlaviy, Alisher Navoiy, Nizomiy Ganjaviy, Shayx Sa’diy kabi mutafakkirlarning asarlarini gо‘zal miiiatyuralar bilan bezagan.

Musavvir portret san’ati borasida bebaxo yutuqlarni qо‘lga kiritgani xususida gapirib, Alisher Navoiy, Sulton Xusayn Boyqaro, Muhammad Shayboniyxon, Abdurahmon Jomiy portret asarlari orqali tengsiz san’atkor ekanligi isbotlagani aytiladi va u ishlagan Xusayn Boyqaro rasmi kо‘rsatiladi. Bunda musavvir tomonidan inson tanasiga xos mutanosibliklarning g‘oyat ustalik bilan chizilganiga talabalar diqqati jalb qilinadi.

Temuriylar madaniyati ravnaqida kitobat san’atining о‘rni ham alohidadir.

Kitobat san’ati deganda, qо‘lyozma asarlarni kо‘chirib yozish va u bilan bog‘liq bо‘lgan xattotlik, musavvirlik, lavvoqlik (lavha chizish) va sahhoflik (muqovasozlik) san’ati tushunilgan va nafis kitob bu san’atning mahsuli xisoblangan.

Bir necha kasb-xunar sohibining uzoq va mashaqqatli mehnati bilan bunyodga kelgan nafis kitob oz nusxada bо‘lib, u nihoyatda qimmat bо‘lar edi.

Xatgotlik maxsus kasb, о‘ta nozik va о‘ziga xos san’ag bо‘lib, yetuk xattot bо‘lib tanilish uchun mukammal savodli, badiiy didi baland, sabr-matonatli, ijodkor kishi bо‘lishi lozim bо‘lgan. Bu davrda mashhur xattot Tabriziy nasta’liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni yaratdi. Bu uslub xatti kufiy, xatti shikasta, nasx va boshqa uslubdagi dasxatlar о‘rnini egalladi.

Bu davrda Samarqand va Xirotda maxsus saroy kutubxonalari tashkil etilgan bо‘lib, bu yerda qо‘lyozma asarlarni tо‘plash va saqlash bilan birga, ulardan nusxalar kо‘chirish, turli tasvir va nakqshlar bilan bezash xamda muqovalash ishlari amalga oshirilgan.

Navoiy davrida Xirotda xattotlik san’ati namoyandalari Sulton Ali Mashxadiy, uning shogirdlari Rafiqiy nomi bilan mashhur bо‘lgan Mir Ali kotib, Sultonali Xandon, Darvesh Muxammad Samarqandiy, Abdujamil kabilar faoliyat kо‘rsatishgan. Bular orasida «Sulton ul xattoton», «Qiblat ul-xuttob» nomini olgan Sulton Ali Mashxadiy alohida о‘rin egallaydi. U mashhur shoir va mutafakkirlap asarlarini kо‘chiradi. Cylton Ali tomonidan kо‘chirilgan 50 dan ziyod kitob va qitalar bizning davrimiztacha yetib kelgan.

Musiqa san’ati ham ushbu asrlarda san’atning boshqa turlari bilan aloqada yangi taraqqiyot pog‘onasiga kо‘tarildi.

Amir Temur davrida musiqa olamida Abduqodir Gо‘yanda (1334— 1435) mashhur bо‘lgan.

Temuriylar davri musiqa san’atida, ayniqsa, Xirot ijodiy muhitining roli katta bо‘lgan. Bu yerda juda kо‘p mahoratli sozandalar, bastakorlar va hofizlar yetishgan.