g) tasavvufiy qarashlarning shakllanishi.
Tasavvuf ta’limoti ham islomning dastlabki asrlaridayoq paydo bo’la
boshlagan bo’lib, avval taqvoga o’ta qattiq rioya qilish, nafl ibodatlarga berilish
bilan ko’zga tashlangan bu yo’nalish VIII asrga kelib Robiyayi Adaviya siymosida
ilohiy ishqni ulug’lashni birinchi o’ringa chiqardi. IX asrdan Zunnun Misriy (vafoti
859), Xoris Muhosibiy (791-857), Boyazid Bistomiy (vafoti 875 yil) kabi sufiy
shayxlari tasavvuf nazariyasiga ilk poydevor toshlarini qo’ya boshladilar. IX asr
oxiri X asr boshlarida Junayd Bag’dodiy (vafoti 910 yil) , Mansur Xalloj (858-922)
kabi mashhur siymolar etishib chiqdi. X asr oxirida tasavvuf bo’yicha ilk
umumlashtiruvchi kitoblar «Kitob al-luma’ fi-t-tasavvuf» (Abu Nasr Abdulloh ibn
Ali Sarroj -vafoti 988 yil), «Kitob at-taarruf li mazhab-ul-tasavvuf» (Muhammad
ibn Ibrohim Buxoriy Kalobodiy - vafoti 995 yil) kabilar yozildi. Tasavvuf
ta’limotining keng yoyilishi XI asrdan boshlandi, deyish mumkin. Bu asr tasavvuf
nasriy adabiyotining yirik vakili - Alisher Navoiy tarafidan «piri Hirot» deb
ulug’langan Abdulloh Ansoriy (1006-1089), fors tilida ijod etgan xalqchil tasavvuf
she’riyati vakillari Bobo Tohir Uryon, Abusaid Abulxayr (967-1049), Abdulhasan
Xaroqoniy (vafoti 1033 yil), Bobo Kuhiy (vafoti 1050 yil), tasavvuf haqida turli
risolalar mualliflari Kushayriy (987-1073), Hujviriy (vafoti 1076 yil), As-Sulamiy
(937-1021) va tasavvufning boshqa mashhur amaliyotchi va nazariyotchilari
www.ziyouz.com kutubxonasi
71
yashab o’tgan davrdir. Bular ichida bizning diyor vakillari Arslonbob ota, Bob
Farg’oniy, Husam ota kabilar ham bor. Kengayib borayotgan bu yangi ma’naviy
jarayon aql va mantiqiy tafakkurni ma’naviyat asosi deb bilgan, insoniylik
mohiyatini avvalo aqliy bilimlarni o’zlashtirish va ularni hayotga tatbiq etishda
ko’rgan islom ma’rifatchiligi bosqichi namoyandalariga o’z ta’sirini o’tkazmay
qo’ymadi. Yusuf Xos Hojibning «Qutadg’u bilik» dostonida zohid sufiy alohida
timsol O’zg’urmish qiyofasida aks ettirildi. Ammo shunga qaramay, XI asrda
hanuz islom ma’rifatchiligi - faylasuflar, mutakallimlar, botiniylar, tabiiy va aniq
fan allomalari, qisqasi, aql va bilimni birinchi o’ringa qo’yuvchilar etakchilikni
qo’ldan bergan emas edilar. Bu davrga o’z ijodi bilan yakun yasagan kishi ham
aslida XI asr oxiridagi mantiqiy tafakkurning eng zabardast vakili Imom Abu
Homid G’azzoliy (1058-1111) bo’ldi. G’azzoliy nihoyatda baquvvat mantiqiy
tafakkur egasi, faylasufdir. G’arbda uni hatto materialistik tamoyildagi
donishmand deb bilishgan. Buning sababi, olimning «Maqosid al-falosifa»
(«Faylasuflarning maqsadlari») asari bo’lib, uni o’qigan kishi, darhaqiqat,
G’azzoliyni ham Forobiy va Ibn Sino yo’nalishidagi odam deb o’ylashi mumkin.
Bu kitob 1145 yildayoq lotin tiliga tarjima qilingan va arab tilida yozilgan islom
falsafiy merosidan evropaliklar birinchi navbatda shu kitob orqali xabar topishgan
edi. G’azzoliy haqida Gegel ham yuqori fikrda bo’lgan.
Ammo G’azzoliy keyingi «Taxofut al-falosifa» («Faylasuflarning o’z-o’zini
inkor qilishi») asarida mantiqiy tafakkurning ichki ziddiyatlarini, islom
ma’rifatchiligi davri faylasuf allomalarining asarlaridagi o’zaro zid keluvchi
o’rinlarni chuqur tahlil qilib berdi. G’azzoliy ko’proq mutakallim-faylasuf edi,
ammo u asarlarida mutakallimlarni ham ayab o’tirgani yo’q, ular mantig’idagi zaif
joylarni ham keskin fosh etdi. Alloma behudaga «Haqiqat izlovchilar»ning turli
toifalarini sanab ko’rsatgan emas. Maqsad ularning qarashlarini birma-bir tahlil
qilib chiqib, o’zaro ichki ziddiyatlarni aniqlash, oradagi mo’’tadil muvozanat
holatini topishga urinish edi. G’azzoliy faqat faylasuflar bilan emas, balki barcha
yo’nalish vakillari bilan bahsga kirishadi, xristianlarning, botiniylarning (ismoiliya
bid’ati vakillarining), sufiylarning qarashlaridagi ifrotiy (ya’ni umumiy me’yordan
chiqib ketgan) joylarini ilmiy tahlil asosida ochib beradi. G’azzoliyning tafakkuri
turli nazariyalardagi ichki ziddiyatlarni teran ko’ra bilish qudratiga ega edi. Uning
Sharqdagi eng mashhur va keng qamrovli asari «Ehyoyi ulum ad-din» («Diniy
bilimlarning qayta jonlanishi») bo’lib, bu asarda alloma o’z qarashlarini muntazam
bir tarzda bayon etgan. G’azzoliyning falsafiy qarashlari islom mintaqa
ma’naviyatining
ma’lum
bir
bosqichi
yakunlanib,
yangi
bosqich
boshlanayotganidan yorqin bir nishona edi. G’azzoliy dunyoga kelgan davrda
Saljuqiylar islom mintaqasining katta va muhim qismini qamrab olgan, mustahkam
markazlashgan islom davlatini tuzishgan edi. Mintaqada harbiy kuch va hokimiyat
to’liq turkiy sulola qo’liga o’tgan bo’lib, arab xalifalari faqat rasmiy diniy
peshvolik hurmatini saqlab qolgan, turli davlat ishlarini boshqarishda esa ko’proq
yangi fors tili qo’llanilar edi. Shu sababli ulug’ vazirlarning ko’pchiligi fors tilida
gaplashuvchilardan bo’lib, kelib chiqishi turkiy elat vakillari bo’lgan amaldorlar
ham odatiy qoidaga ko’ra davlat ishlariga oid yozuvlarni fors tilida yuritar edilar.
G’azzoliy Xurosonda turkiy va forsiy elatlar azaldan aralash yashaydigan Tus
www.ziyouz.com kutubxonasi
72
shahrida tug’ildi. U ukasi Ahmad bilan erta etim qolishdi. G’azzoliy boshlang’ich
ta’limni Tusda olgach, ilmini oshirish uchun Jurjon (Astrobod) va Nishopurga
keldi va ash’ariy oqimining atoqli namoyandalaridan Imom al-Haramayn (ikki
muqaddas dargoh imomi) deb shuhrat topgan mutakallim al-Juvayniy (vafoti
478/1085) qo’lida to uning vafotigacha ta’lim oldi.
Kuchli mutakallim va fiqh olimi bo’lib etishgan G’azzoliy ulug’ vazir
Nizomulmulk (1063-1092)ning diqqatini tortdi va Nizomiya madrasasida dars
berishga jalb etildi. 1095 (488 hijriy) yilda kuchli ruhiy iztirobga tushgan
G’azzoliy o’zining butun mudarrislik va faqihlik faoliyatini to’xtatib, hajga yo’l
oldi va tasavvuf yo’liga kirib, 11 yil mobaynida zohidlik va tarkidunyo bilan kun
kechirdi. Shu davr ichida o’zining eng mashhur va mukammal asari - «Ehyoyi
ulum ad-din»ni yozib tugatdi. 1106 yilda Nizomulmulkning o’g’li Faxrulmulk
iltimosiga quloq osib, yana Nizomiyada dars berishga qaytdi va shu davrda o’z
falsafiy qarashlarining takomil bosqichlarini aks ettiruvchi «al-Munqiz min ad-
dalal» asarini yozdi. Umrining oxirida yana ona shahri Tusga qaytib, sufiy
xonaqohini ixtiyor etdi va muridlariga sufiyona hayot tarzidan saboq bera boshladi.
G’azzoliyning bosh kitobi «Ehyoyi ulum-ad-din» to’rt qism (rub’-
chorak)dan iborat bo’lib, har bir qism 10 kitobdan tashkil topgan. Birinchi qism
«Ibodatlar» deb ataladi va unda ilm va aqoyid haqida umumiy ruhdagi
muqaddimadan so’ng, tahorat, namoz, zakot, ro’za, haj, Qur’on tilovati, zikr va
Allohga munojot amallarining ichki mohiyati, ruhiy mazmuni asosli ravishda ochib
berilgan.
Ikkinchi qism «Odatlar» deb nomlangan va «Taom iste’mol qilish
qoidalari»dan tortib «Payg’ambarlik axloqi»gacha, inson hayot tarziga oid barcha
muammolar batafsil tahlil qilib chiqilgan.
Uchinchi qism - «Muhlikot»(«Insonni zalolatga boshlovchi ishlar va
xislatlar») haqida bo’lib, unda ko’ngil mo’’jizalari va dil tarbiyatiga oid suhbat
boshlanadi va turli zararli hoyu havaslar - ochko’zlik va hirs, ezmalik, hasad va
nafrat, baxillik va dunyo to’plashga intilish, kibr va munofiqlik kabilar qoralanadi.
To’rtinchi qism - «Munjiyot» («Najotga eltuvchi xislatlar») deb unvon olgan
bo’lib, ko’proq tasavvuf maqomlari yo’nalishida - tavba, sabr va shukronalik,
xavfu rijo (yomon amallar uchun Alloh jazosidan qo’rqish va yaxshi amallar
evaziga Alloh inoyatiga umid bog’lash), zuhd va faqr, tavhid va tavakkul, ishq,
hijron, qanoat, niyat, samimiyat va haqgo’ylik, o’z-o’zini ehtiyot va nazorat qilish,
o’z holini mushohada qilish va o’limni yodda tutish masalalariga maxsus e’tibor
qaratilgan. Asar muallifi ham faylasuf, ham muqaddas kitoblar bilimdoni, ham
huquqshunos-faqih ham tasavvuf sirlaridan chuqur xabardor alloma, ham
axloqshunos-nosih (nasihat etuvchi) sifatida o’zini namoyon etadi. Kitobda
axloqiy, diniy, huquqiy, irfoniy tushuncha va muammolar baquvvat mantiqiy
dalillar yordamida jiddiy tahlil etiladi va ishonarli tarzda tushuntirib beriladi. Ulug’
allomaning ushbu asaridagi g’oyalar ixchamlashgan tarzda «Kimyoyi saodat»
nomi bilan fors tilida ham bayon qilingan. Bu asar muqaddimasida birinchi marta
inson vujudida ko’ngil – podshoh, aql – vazir, degan g’oya olg’a suriladi.
IX asrdan avj ola boshlagan Islom ma’rifatchiligi X - XI asrlar davomida
mintaqa madaniyatiga islomgacha bashariyat yaratgan butun ma’naviy boylikni
www.ziyouz.com kutubxonasi
73
o’sha davr imkoni darajasida olib kirib, uni chuqur o’zlashtirish va yangicha ruhda
qayta talqin qilishga erishdi. Ammo bu orada ushbu bosqichning noqis jihatlari
ham ko’rinib qola boshladi. Birinchidan g’oyalar xilma-xilligi nihoyatda kuchayib,
ular orasida ba’zan murosasiz kurash va ziddiyatlar avj olib ketdi. Islom dini ichida
turli bid’atlar beadad ko’payib ketgan edi. Ikkinchidan, ko’proq hukmdorlar
saroyida va xos ziyolilar orasida yuqori darajalarga ko’tarilgan ilm va mantiqiy
tafakkur mevalari hanuz Sunna va shariat bosqichida qolib kelayotgan oddiy
shahar va qishloq aholisi (avom) orasiga ko’p singib bormagan va ma’lum
ma’noda, keng xalq ommasi bilan xos ilmiy doiralar tafakkur darajasi orasida
uzilish vujudga kelgan edi. Sunna yo’nalishi namoyandalari jamiyatni ushbu
uzilish tug’dirishi mumkin bo’lgan ma’naviy nomavzunlik holatidan himoya qilish
niyatida moturidiya va ash’ariya Kalomiga tayangan holda xalifa al-Qodir (991-
1031) farmoni bilan imon asoslarini ishlab chiqdilar va joriy etdilar. Ammo bu
bilan fikr rivoji to’xtab qolgani yo’q. Tavhid ta’limoti zaminida borliqni anglab
etish turli yo’nalishlarda davom eta berdi va tafakkur rivojini hech qanday farmon
bilan ushlab turish mumkin emasligi borgan sari oydinlashib bordi. Uchinchidan,
Abbosiylar (750 - 1055), Comoniylar (874 - 999), G’aznaviylar (955 - 1048),
Saljuqiylar (1040 -1092) tomonidan takomillashtirilib, islomgacha davrga nisbatan
butunlay yangilangan davlat tizimi va jamiyat tizimi ma’lum avj pallasiga
ko’tarilib, XI asr oxirlariga borganda uning muayyan ichki ziddiyatlari namoyon
bo’la boshladi. Ismoiliya bid’atining yaratuvchilik faoliyati susayib, yashirin
qotilliklar yo’liga o’tishi, ulug’ vazir Nizomulmulkning o’ldirilishi (1092 yil) va
buyuk saljuqiy hukmdori Malikshoh (1072 - 1092) vafotidan so’ng o’g’illarining
toj-taxt janjallari shu ulg’ayib kelayotgan ijtimoiy-siyosiy bo’hronning nishonalari
edi.
To’rtinchidan, shahar aholisi, ayniqsa, hunarmand - kosiblar va o’rta hol
savdo ahlining ma’rifati va ijtimoiy mavqei yuksalib borar, ularning ma’naviy
ehtiyojlari va bilim darajasi keskin oshib, ijtimoiy faolliklari har sohada sezila
boshlagan edi. Futuvva va axiylik jamoalari borgan sari keng tarkib topib, tasavvuf
g’oyalari xonaqoh va hujralardan chiqib, xalq ichiga yoyildi. Xullas, XI asr oxiri -
XII asr boshlarida jamiyatning ma’naviy ahvoli yangi bir bosqichda uyg’unlashuv
va muvozanatni taqozo etardi. G’azzoliy ijodi ushbu ehtiyojga eng mukammal
javob bo’ldi. O’zaro bahs va nizolar o’rniga el ma’naviyatida shunday bir uyg’un
muvozanat taklif etildiki, uning barcha toifa va yo’nalishlar, barcha ijtimoiy
guruhlar va fikriy oqimlarga o’zaro yaqinlashuv imkonini beruvchi qudrati va
mazmun boyligi yaqqol sezildi. G’azzoliy o’zining bosh asarida Sunna va tasavvuf
qadriyatlarini o’zaro uyg’un ekanligini isbotlab qo’yaqolmay, imon, ilm va
irfonning yaxlitligini mantiqiy asoslab berdi. Sunna ahlini ilm va irfon vakillari
bilan yaqinlashtirib, islom olamida yangi bosqichdagi ma’naviy uyg’unlikni
ta’minlashga ulkan asos yaratdi. Shu bilan birga G’azzoliyning ilmiy-ijodiy
faoliyati mintaqa xalqlari ma’naviy kamolotini islom ma’rifatchiligi bosqichidan
tasavvuf irfoni bosqichiga uzil-kesil olib o’tib qo’yishda hal qiluvchi ahamiyatga
ega bo’ldi, deb ham bemalol aytish mumkin.
www.ziyouz.com kutubxonasi
74
Do'stlaringiz bilan baham: |