Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

b) botiniya ta’limoti va «Ixvon us-safo» entsiklopediyasi 
Islom  ma’rifatchiligi bosqichining  ikkinchi yirik  yo’nalishi  botiniya bo’lib, 
uning  asosida  ismoiliya  bid’ati  yotadi.  Shia  mazhabidan  ajralib  chiqqan  bu  bid’at 
namoyandalari  boshqa  shialar  kabi  oltinchi  imom  Ja’far  as-Sodiq  (700-765)  ning 
kichik  o’g’li  Muso  al-Kozim  (vafoti  799  yil)  ni  emas,  katta  o’g’li  Ismoilni 
imomlikdagi  vorisi  deb  tan  oladilar  (Ismoil  bin  Ja’far  otasi  hayot  chog’ida  762 
yilda vafot etgan) va imomatni  
shu 7-imomda yakunlanadi deb hisoblaydilar
27
. 
Misrda Fotimiylar davlat tepasiga kelgach (909 yil), ismoiliylarning mintaqa 
bo’ylab  faoliyati  avj  oldi  va  ta’siri  ham  kuchaydi.  Davr  aql  va  mantiqiy  tafakkur 
davri  edi.  Shunga  munosib  ravishda  ismoiliya  bid’ati  targ’ibotchilari  o’zlarining 
murakkab falsafiy tizimini ishlab chiqdilar. Ular bilimni zohiriy (tashqi) va botiniy 
(ichki) darajaga ajratdilar. Zohiriy bilim avom  uchun  mo’ljallangan bo’lib, asosan 
shia  mazhabi  shariat  ahkomlariga  mos 
kelardi. 
Botiniy 
bilim 
esa 
faqat 
tanlangan  tor  doira  -  xoslar  orasidagina 
tarqalishi  nazarda  tutilar  va  borliqni 
idrok 
etishning 
murakkab 
falsafiy 
tizimidan  iborat  edi.  Botiniy  bilimlar 
qomusi sifatida shuhrat qozongan buyuk 
meros  -  X  asrda  yaratilgan  52  risoladan 
iborat  «Rasoili  ihvon-us-safo  va  xullon 
ul-vafo»  («Pok  birodarlar  va  vafodor 
do’stlar risolalari»)  majmuasi bo’lib, bu 
majmuada 
14 
risola 
riyoziyot 
(matematika)ga, 
17 
risola 
tabiiy 
fanlarga, 11 kitob Oliy haqiqat sirlari va 
yana  10  kitob  diniy  masalalarning 
mantiqiy tahliliga bag’ishlangan edi. 
Bu mukammal qomus islomgacha 
hosil  bo’lgan  ilmiy-falsafiy  merosni 
chuqur  o’zlashtirish  asosida  yuzaga 
kelgan  bo’lib,  mintaqa  ilmining  keyingi 
rivojiga  katta  ta’sir  ko’rsatdi.  Botiniya 
yo’nalishi  asosan  ismoiliya  bid’atiga 
                                         
27
 Ma’lumki, shialar 12 imomga e’tiqod qiladilar.