Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

ashariya  va  moturidiya  oqimlari  shakllandi.  Kalom 
falsafasi  Tavhid  ta’limotini  mintaqadagi  barcha  eski 
aqidalar  majmuidan  har  tomonlama  ustunligini  aql  va 
mantiq  qudrati  bilan  isbotlab  bergach,  islomning  ma’naviy 
mavqei  beqiyos  yuksalib  ketdi,  shu  bilan  birga  Qur’oni 
karim  oyatlarida  ta’kidlangan  tarixiy  tadrijiylik  qoidasi 
chuqurroq  idrok  etila  boshlandi.  Allohning  oxirgi  kitobi 
keltirgan  ma’naviy  boylikni  teran  anglab  etish  uchun 
islomgacha  yaratilgan  butun  madaniy  merosni  chuqur 
o’rganish va to’g’ri talqinda o’zlashtirish lozimligi ma’lum 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
64
Asli 
islom 
ma’rifatchiligi 
bosqichida 
keng  rivoj  olgan  ko’pchilik 
oqimlar  Ummaviylar  davridayoq  mustaqil  bo’lib,  ajralib  chiqqan  mo’’tazila  diniy 
falsafasining ma’naviy ta’siri ostida yuzaga keldi desak, mubolag’a bo’lmaydi. O’z 
davrida  Basra  qozisi  bo’lmish  yirik  va  mashhur  din  arbobi  Hasan  al-Basriy  (642-
728)ning  salohiyatli  shogirdi  Vosil  ibn  Ato  (699-748)  bir  masalada  ustozi  bilan 
bahslashib  qolib,  tarafdorlari  bilan  uning  suhbatini  tark  etadi  va  yangi  mustaqil 
yo’nalishga asos soladi. I’tazala (tark etish) so’zidan kelib chiqqan holda bu oqim 
mo’’tazila  degan  nom  oladi.  Vosil  ibn  Atoga  tegishli  deb  hisoblanuvchi 
kitoblarning  biri  «At-Tavhid  va-l-Adl»deb  nom  olgan.  Keyingi  asrda  uning 
izdoshlari  Muammar  b.  Abbod  (vafoti  830  yil),  Abu  Ishoq  an-Nazzom  (vafoti 
845),  Abu  Xuzayl  al-Allof  (749-849)  va  boshqalar  mo’’tazilaning  5  asosiy 
qoidasini  ishlab  chiqdilar.  Ularning  birinchisi  Al-Adl  (Allohning  adolati)  va 
ikkinchisi  At-Tavhid  (Allohning  yagonaligi)  bo’lib,  bu  ikki  tushuncha  islom 
mintaqa  ma’naviyatining  keyingi  rivojida  etakchi  g’oyalarga  aylandi.  Mo’’tazila 
ta’limoti Alloh adolati deganda mavjud voqelikning muayyan qonuniyatlar asosida 
rivojlanishi  va  inson  irodasining  erkinligi  kabi  o’ta  muhim  qoidalarni  nazarda 
tutardi.  Allohning  mutlaq  yagonaligi (At-Tavhid) qoidasi esa,  mo’’tazila talqinida 
Yagona  ilohiy  zotni  tasavvur  etishda  asotir  tafakkurning  butun  qoldiq  unsurlari, 
ayniqsa,  Alloh  taolo  zotiga  insonga  xos  sifatlar  (ko’z  bilan  ko’rish,  quloq  
vositasida  eshitish,  qo’l  bilan  yaratish  yoki  tutib  turish,  aql  bilan  bilish  kabilar) 
nisbat  berilishini  (ya’ni  antropomorfizmni)  to’liq  inkor  qilardi.  Mo’’tazilaga 
shuhrat  keltirgan  va  uni  bid’at  sifatida  qoralanishining  bosh  sabablaridan  bo’lgan 
«Qur’onning yaratilganligi» («Hudus al-Qur’on») haqidagi o’ziga xos nuqtai nazar 
ham  bu  yo’nalishning  mantiqiy  tafakkurga  tayanganligiga  ishora  qiladi.  Kalom 
yo’nalishining  dastlabki  yirik  oqimi  bo’lgan  mo’’tazila  shaksiz  diniy  falsafa  edi, 
ya’ni din aqidalarini aql tarozisida o’lchab talqin etishga asoslangan edi, ammo bu 
oqim  vakillari  islomning  eng  muhim  ikki  masalasi  -  Adolat  va  Tavhid 
tushunchalari  talqinida  shu  darajada  ilgari  ketdilarki,  ular  izidan  islom 
ma’rifatchiligining buyuk to’lqini kelishi davrning mantiqiy taqozosi  bo’lib qoldi. 
Xalifa  Ma’mun  (813-833)  davrida  islomning  mo’’tazila  talqini  rasmiy  ta’limotga 
aylandi  va  hatto  Qur’onning  yaratilganligi  haqidagi  qarashga  qo’shilmagan 
ruhoniylar tazyiq ostiga olina boshlandi. Bu  holat chorak asr davom etdi. Nihoyat 
849  yilda  xalifa  Mutavakkil  (847-866)  Qur’onning  yaratilganligi  haqidagi 
bahslarni  taqiqlash  haqida  farmon  chiqardi.  Endi  mo’’tazila  oqimi  vakillarining 
o’zlari quvg’in etildilar.  
Ammo fikr to’xtab qolmadi, mo’’tazila oqimi ham yo’q bo’lib ketmadi.  
Xalifa Ma’mun homiyligida Bag’dodda shakllangan «Baytul-hikma»  
(Donishmandlik  uyi,  hozirgi  til  bilan  -  Akademiya)  doirasida  tabiiy  fanlarni 
o’rganish  keng  yo’lga  qo’yildi.  Bizning  yurtdoshlarimiz  Muhammad  ibn  Muso 
Xorazmiy (780-850), Ahmad Farg’oniy (vafoti 861 yil) va boshqalar bu davr islom 
mintaqa madaniyatining faxri edilar. 
Kalom  falsafasi  Tavhid  ta’limotini  mintaqadagi  barcha  eski  aqidalar 
majmuidan har tomonlama ustunligini aql va mantiq qudrati bilan isbotlab bergach, 
bo’lib qoldi. 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
65
islomning ma’naviy mavqei beqiyos yuksalib ketdi, shu bilan birga Qur’oni karim 
oyatlarida  ta’kidlangan  tarixiy  tadrijiylik  qoidasi  chuqurroq  idrok  etila  boshlandi. 
Allohning  oxirgi  kitobi  keltirgan  ma’naviy  boylikni  teran  anglab  etish  uchun 
islomgacha yaratilgan butun madaniy merosni chuqur o’rganish va to’g’ri talqinda 
o’zlashtirish  lozimligi  ma’lum  bo’lib  qoldi.  Bu  bilan  islom  ma’rifatchiligi