Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

Sing’on  safol  –  Navoiy  badiiy  olamidagi  
muhim  timsol-tushunchalardan  bo’lib,  inson 
qalbiga  ishora  qiladi.  Unga  ko’ra  bani  bashar 
vahdat  mayini  o’zida  saqlagan  idish  (jom  yoki 
ko’za)ga  qiyos  qilinadi.  Odam  Ato  jannatdalik 
paytida  u  butun  bo’lgan,  inson  jannatdan 
quvilgach,  bu  “ko’za”  sinib,  parchalanib 
ketgan.  Har  bir  Odam  avlodida  shu  ko’zaning 
bir  parchasi  mavjud  bo’lib,  unda  “vahdat 
mayi”ning    ozgina  quyqasi  (ya’ni  ilohiy  ishq 
uchquni) saqlanib qolgan. Insoniyatning har bir 
a’zosi  o’z  qalbidagi  ushbu  ishq  uchqunini 
olovlantirib,  o’z  ruhini    poklab  borsa, 
o’zgalarga  xolis  mehr  bilan  munosabatda 
bo’lsa,  bu  ma’naviy  poklanish  oqibatida 
umuminsoniy  ijtimoiy  uyg’unlikka  erishish 
mumkin.   
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
132 
«Bismillohir rahmonir rahim, 
Hast kalidi dari ganji hakim
82
 
 
(«Bismillohir rahmonir rahim» kalimasi 
Hikmatlar egasi xazinasiga kaliddir) 
 
Ushbu  satrlar  birinchi  -  «tavhid»  bobiga  kirish  bo’lib,  uning  mazmuni 
yaratganning  hamdidir.  Shundan  so’ng  ikki  munojot,  Payg’ambar  na’ti,  me’roj 
tasviriga  bir  necha  bob  bag’ishlanib,  keyin  shoir  zamona  podshohi  Faxriddin 
Bahromshohni madh etishga kirishadi. 
Ma’lumki,  Sanoiy  ham  asari  oxirida  o’sha  davr  hukmdori  Abulxoris 
Bahromshohga  madhiya  bitgan  edi.  Nizomiy  shu  bahonada  o’z  dostonini  Sanoiy 
asariga qiyoslab o’tadi: 
 
On zare az koni kuhan rixta, 
V-in dure az bahri nav angixta.
83
 
 
(Ul eski ma’dandan oltin quygandi, 
Bul yangi dengizdan gavhar chiqardi) 
 
Ushbu  qiyosda  Sanoiyning  she’riyat  kamolida  birinchi  bosqichning 
yakunlovchisi  bo’lgani,  Nizomiy  esa  yangi  davrni  boshlab  bergani  ta’kid 
etilmoqda. 
Madhiyalardan so’ng Nizomiy «ko’ngilni anglash» («shinoxtani dil») haqida 
bir  qator  boblar  yaratadi  va  ularda  insonning  ruhiyat  iqlimlari  ajoyib  tashbeh  va 
timsollarda teran tahlil etiladi. Bu holatlar, ya’ni insonning o’z ko’ngil bog’ida sayr 
etishi tunda va xilvatda amalga oshirilganligi alohida qayd etiladi. 
Dostonning  asosiy  qismi  yigirma  maqolatdan  tashkil  topgan  bo’lib,  ular 
Odam Atoning, ya’ni Insonning yaratilishi, uning asl mohiyati, burch va vazifalari, 
hukmdor  adolati,  dunyoning  buqalamunligi,  insonlarning  bir-biriga  va  umuman 
tirik mavjudotga munosabati, jamiyatdagi qabihliklar, do’stlik va vafo masalalariga 
bag’ishlangan.  Har  bir  maqolat  oxirida  ijtimoiy  hayotdan  bir  hikoyat  ibrat 
yo’sinida  ilova  qilinadi  va  undan  axloqiy-falsafiy  xulosalar  chiqariladi.  Bu 
dostonda  inson  va  jamiyat,  Inson  va  Oliy  Borliq  munosobatlarini  bir-biridan 
ajratmagan  holda,  uyg’unlikda  tahlil  va  tadqiq  etiladi.  Shu  jihatdan  uning  Sanoiy 
asariga  mazmun  va  mavzu  tarkibida  hamohangligi  bejiz  emas.  Ammo  «Hadoyiq 
ul-haqiqa»  Sanoiy  ijodi  uchun  yakuniy  asar,  xulosa  bo’lsa,  Nizomiy  uchun 
«Maxzan-ul-asror»  ijodiy  rejalarining  boshlanishi,  ilk  muqaddima  edi.  Agar 
Farididdin  Attor  butun  umr  Inson  va  Oliy  Borliq  nisbatini  tahlil  etishga  uringan 
bo’lsa,  Nizomiy  o’zining  ikkinchi  dostonidan  boshlab  ijtimoiy  munosabatlar, 
insonlar aro  munosabatlar tahliliga  kirishib ketadi.  «Xusrav  va Shirin» shohlik  va 
oshiqlik,  adolat  va  muhabbat  masalalarini,  «Layli  va  Majnun»  ishq  va  oilaviy 
                                         
82 Nizomiy Ganjaviy. Kulliyot. 5-jild. Dushanbe-«Irfon»-1984, s. 256 
83 O’sha kitob, s. 281 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
133 
munosabatlar,  ishq  va  insoniylik,  ishq  va  urf-odatlar,  bir  so’z  bilan  aytganda, 
insonlar  jamoasida  ishq  va  oshiqlik  martabasi  masalalarini,  «Haft  paykar» 
hukmdor  va  raiyat,  adolat  va  zulm,  xudbinlik  va  fidoiylik,  insonning  jamiyat 
oldidagi burch va ma’suliyati, inson baxti va fojiasi masalalarini, «Sharafnoma» va 
«Iqbolnoma»  dostonlari  esa  afsonaga  aylangan  tarixiy  Iskandar  hayoti  va  taqdiri 
orqali  umuman  o’sha  davr  ijtimoiy  hayotining  murakkab  va  dolg’ali  manzarasini, 
insonlar  jamiyatining  falsafiy  va  amaliy  qiyofasini,  mohiyatini  ochib  berishga 
qaratilgan.  Nizomiy  yaratgan  olti  dostonning  oxirgi  ikkitasi  «Iskandarnoma» 
sarlavhasi  ostida  birlashtirilib,  «Xamsa»  (Beshlik)  ga  aylandi.  «Xamsa»  badiiy 
olami  esa  islom  mintaqa  ma’aviyati  takomilida  butkul  yangi  bosqichning  ibtidosi 
edi.  Tasavvuf  irfoni  islom  ma’rifatchiligi  bilan  deyarli  bir  paytda  (IX  asrdan) 
boshlanganidek,  bu  safar  ham  Nizomiy  asos  solgan  yangi  yo’nalish  «haqiqat 
tariqi» (ya’ni, tasavvuf epik she’riyati) bilan deyarli bir davrdan boshlandi. Ammo 
«Xamsa»  yo’nalishi  Nizomiy  ijodida  biroz  «o’z  vaqtidan  ilgari»  yuz  ko’rsatgan 
bo’lib,  davr  tasavvuf  bosqichi  kamolotini  taqozo  qilar  edi.  Shu  sababli  XII  asr 
ikkinchi  yarmida  yaratilgan  Nizomiy  merosi  150  yil  ulusning  diqqat  markazidan 
chetda  qolib  keldi.  Hatto  XIII  asrda  ijod  etgan  Sa’diy  Sheroziy  yana  ma’lum 
ma’noda  Sanoiy  an’anasini  davom  ettirib,  o’zining  «Bo’ston»  va  «Guliston» 
asarlarini  «Hadiqa»  yo’nalishda,  o’sha  erkin  uslubda  yaratdi.  Faqat  Hindistonni 
Vatan deb bilgan forsiyzabon turk Amir Xusrav Dehlaviygina, XIII asr oxirida uch 
devon va bir yirik doston yaratib ulgurgach, 50 yoshga yaqinlashganida, ya’ni XIV 
asr bo’sag’asida Nizomiy «Xamsa»siga javob yozishga bel bog’ladi va 1302 yilga 
borib (4 yil ichida) o’zining javob-tatabbusini to’liq yozib tugalladi. 
Alisher Navoiy «majoz tariqi» haqida yozar ekan, Nizomiy Ganjaviy nomini 
tilga  olishga  jur’at  etmaydi,  buning  sababi  ulug’  shayxning  tafakkur  olami  har 
qanday  qoliplarga  sig’masligini  dildan  his  qilganidan  bo’lsa  kerak.  Ammo  Amir 
Xusrav  Dehlaviy  ismi  so’zsiz  «haqiqat  asroriga  majoz  tariqin  maxlut  qilganlar» 
qatorida  shayx  Sa’diydan  keyingi  faxrli  o’rinni  egallagan.  Bu  bejiz  emas,  albatta. 
«Hind sehrgari» (sohiri hind) ning o’ziga murojaat etaylik: 
 
Fidoyi ishq shav, gar xud majozist, 
Ki davlatro dar-u po’shida rozist, 
Haqiqat dar majoz inak padid ast, 
Ki fathi on xazina z-in kalidast.
84
 
 
(O’zingni ishqqa baxsh et, agar u majoziy bo’lsa ham, 
Chunki unda saodat sirlari yashirindir. 
Haqiqat majozda shunday o’zini namoyon etadiki, 
Ul xazinani qo’lga kiritmoq imkoni ushbu kalit orqali bo’ladi.) 
 
Shoir  majoziy  ishqqa  shunday  ta’rif  berish  bilan  ham  cheklanmaydi,  u  o’z 
davridagi ba’zi «ishqi haqiqiy»dan lof uruvchilarni fosh etishni ham lozim topadi: 
 
                                         
84 Amir Xusrau Dixlavi. Shirin i Xusrau. M.-«Nauka»-1979, s. 40 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
134 
Tu k-az «ishqi haqiqiy» lofiy, ey do’st, 
Xaroshi so’zane benmoy dar pust, 
Tu k-az bongi sage az din shavi fard, 
Nadori sharm az-in imoni bedard.
85
 
 
(Ey, sen «ishqi haqiqiy» dan lof uruvchi do’st, 
Badaningga bir igna qadalishini tasavvur qilib ko’r. 
Nogahon it «vov» desa cho’chib dindan chiqib ketasanu, 
Yana bunday «dardsiz imon»ingni ko’z-ko’z qilgani uyalmaysanmi?) 
 
Bunday  mulohazalar  tug’ilishi  uchun  Farididdin  Attor,  Jaloliddin 
Rumiylarning  yuksak  irfoniy  she’riyati,  Ibn  al-Arabiyning  mukammal  irfoniy 
falsafasi yaratilib, o’zlashtirilib bo’lingan, Abduholiq G’ijduvoniy izdoshlari uchun 
Mansur  Xalloj  va  Boyazid  Bistomiylarning  tasavvufdagi  oxirgi  maqomi  birinchi 
maqomga,  oxirgi  qadami  birinchi  qadamga  aylangan  bo’lishi  kerak  edi.  Nizomiy 
davri uchun esa «ishqi haqiqiy» va «ishqi majoziy»ni bir-biridan farq qilishga hali 
juda  erta  edi.  Shu  sababli  ulug’  shayx  merosida  biz  bunday  tazodni  uchratmadik. 
Nizomiyni  shoirlarning  hech  bir  guruhiga  qo’shmasligi  ham  shu  jihatdan  Alisher 
Navoiyning nazariy xulosalarda nihoyatda ilmiy ehtiyotkorligiga ishoradir. Biz esa 
«marksistik»  ta’lim  olganimizdanmi,  ancha  o’zboshimcha  bo’lib  qolganmiz.  Har 
holda  bu  mulohazalar  dastlabki  yo’nalish  olish  va  tarh  (loyiha)  darajasida  bo’lib, 
keyingi mufassal va jiddiy tadqiqotlar masalaga aniqlik kiritadi, deb umid qilamiz. 
Amir Xusrav Dehlaviy  «Xamsa»si ongli ravishda  majoziy  ishqni kuylashga 
bag’ishlangan.  Ajablanarli  joyi  shundaki,  Nizomiy  Ganjaviy  dostonlarining 
bizgacha  etib  kelgan  eng  qadimgi  qo’lyozmalari  XIV  asr  o’rtalariga  mansubdir. 
Amir  Xusrav  «Xamsa»sining  saqlanib  qolgan  eng  birinchi  qo’lyozmasi  vafotidan 
30  yil  keyin  ko’chirilgan  (ba’zilarini  Hofiz  Sheroziy  ko’chirgan  deb  taxmin 
qilinadi).  Nizomiy  Ganjaviy  «Xamsa»sining  hozir  ilmiy  iste’molda  mavjud  to’liq 
nusxalari  esa  bundan  ham  keyinroq,  1362-1365  yillarda  ko’chirilgandir.  Ulardan 
ko’ra qadimiyroq, ayniqsa, XII-XIII asr nusxalari hanuz topilgan emas. Shu asosda 
Nizomiy  «Xamsa»  sining  keng  urf  bo’lishi  uning  salafi  Amir  Xusrav  Dehlaviy 
faoliyati bilan bog’liq emasmikan, degan faraz paydo bo’ladi. Chunki Nizomiyning 
fikriy  dunyosi  juda  murakkab,  uni  anglab  etish  oson  emas,  Dehlaviy  «Xamsa»si 
esa, ma’lum ma’noda, Nizomiy badiiy olami uchun ham kalit bo’la oladi. Aniqroq 
qilib  aytsak,  Nizomiy  ma’naviyatini  tushunish  uchun  XII  asrdan  ko’ra  XIV  asrda 
muvofiqroq  fikriy  muhit  hosil  bo’lgan  edi,  deyish  mumkin.  Amir  Xusrav 
«Xamsa»dan  so’ng  yozilgan  tarixiy  ishqiy  dostoni  «Duvalroniy  va  Xizrxon» 
qahramonlarining muhabbati ham majoziy ekanligini alohida ta’kidlab ko’rsatadi: 
 
Chu ishq andar majozash jilvagoh dod 
Majozash bar puli tahqiq rah dod.
86
 
 
                                         
85 O’sha kitob, s. 40 
86 Amir Xusravi Dehlavi. Duvalrony va Xizrxon. Dushanbe-«Donish»-1975, s. 224 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
135 
(Ishq o’z majozida namoyon bo’lgani sababli, 
Bu majoz Haqiqatni anglab etish uchun ko’prik bo’ldi.) 
 
Amir  Xusrav  «Xamsa»  g’oyalarining  keng  yoyilishi  uchun  ulug’  xizmat 
qildi. Undan keyin «xamsanavislik» va keng ma’noda «majoziy ishq»ni kuylashga 
bag’ishlangan  dostonchilik  an’anasi  mintaqa  miqyosida  ko’lam  kasb  etdi.  Navoiy 
eslagan  Xojuyi  Kirmoniy  va  Salmon  Sovajiy,  Kotibiy  va  Shohiy  Sabzavoriylar 
ushbu  dostonchilik  an’anasiga  mansub  shoirlardir.  Hofiz  Sheroziy  va  Nosir 
Buxoriy  g’azallarining  majoziy  ishq  tavsifiga  oidligi  yana  maxsus  tadqiqotlarni 
talab etadi. 
«Majoz»  va  «haqiqat»  nisbatlari  turkiy  adabiyot  doirasida  keyingi  asrlarda 
Fuzuliydan to Nodira sheriyatigacha qo’llanilib kelganligi ma’lum. 
Ammo  bu  masalaga  ayricha  ahamiyat  bergan  va  mintaqa  emas,  jahon 
miqyosida  dunyoni  yangicha  idrok  etish  an’anasiga  ham  nazariy,  ham  amaliy 
(ya’ni  badiiy  ijodda)  asos  solgan  buyuk  zot  -  Alisher  Navoiy  bo’ldi.  Navoiyning 
Amir  Xusrav  Dehlaviy  ijodiga  ixlosi  ham  Amir  Xusravning  «majoziy  ishq»qa 
bo’lgan  munosabatiga  bog’liq,  deb  o’ylaymiz.  Chunki  Nizomiy  asos  solgan 
«Xamsa»  an’anasining  alohida  yangicha  yo’nalish,  badiiy  idrok  va  in’ikosning 
maxsus  yo’li  ekanligini  anglab  etib,  ushbu  yo’nalishga  el  e’tiborini  tortgan  Amir 
Xusrav edi. 
Navoiy  ijodiy  takomili  ikkinchi  bosqichining  tayanch  ustuni  -  shoirning 
shoh  asari  «Xamsa»  desak  yanglishmaymiz.  888  (1483)  yildan  Alisher  Navoiy 
o’zining eng buyuk asari «Xamsa» turkumini yozishga kirishadi va uni 890 (1485) 
yilda  tugallaydi.  Besh  dostonni  o’z  ichiga  olgan  bu  ulkan  badiiy  qomus  50  ming 
misradan  oshiq  bo’lib,  Navoiyning  barcha  she’riy  merosining  deyarli  yarmini 
tashkil  qiladi.  Ammo  gap  hajmda  emas.  «Xamsa»  Alisher  Navoiy  ijodining 
qalbidir.  Buyuk  bobokolonimiz  o’zi  tuzgan  birinchi  devoni  «Badoyi’  ul-bidoya» 
bilanoq  turkiy  tildagi  she’riyatni  arab  va  fors  mumtoz  adabiyotining  eng 
peshqadam  namunalari  darajasiga  olib  chiqqan  edi.  Ammo  bu  ishlar  barchasi 
«Xamsa»ning  debochasi  edi,  xolos.  Agar  turkiy  «Xamsa»  yozilmasa,  nafaqat 
bizning,  turkiy  xalqlarning  adabiyoti,  ma’naviyati,  balki  butun  islom  mintaqa 
ma’naviyati  bugungi  yaxlitligi,  bugungi  tugalligiga  ega  bo’lmas  edi,  deb  bemalol 
aytish mumkin. Alisher Navoiydek asliy oshiqning dunyoga kelishi, unga berilgan 
ulug’  iste’dodning  mohiyati  «Xamsa»  uchundir,  bu  buyuk  ijodkor  merosining 
avvali ham, oxiri ham «Xamsa» tufaylidir. 
Islom ma’naviyati namoyondalari o’z ijodlarida salaflarini inkor etish, ilgari 
batamom  ko’rilmagan  yangilik  yaratishga  intilish  emas,  balki  ustozlar  yaratgan 
ma’naviy  boylikni  yanada  takomillashtirish,  unga  yangi  jilo  berish,  ular  izlagan 
yaxlit  va  buyuk  Haqiqatning  yangi  va  toza  qirralarini  kashf  etish,  mazmuniy 
boyitish  yo’lidan  borganlar.  Bu  tom  ma’nosi  bilan  muqaddas  an’ana  bo’lib, 
islomning  ilohiy  kitobi  «Qur’oni  karim»dan  sarchashma  oladi.  Dehlaviy 
«Xamsa»si  Nizomiyga  ajoyib  sharh  va  undagi  mazmunlarning  yangicha  talqini 
sifatida o’zining  ham, salafining  ham shuhratini olamga  yoydi.  Keyingi XIV- XV 
asrlar  mintaqa  ma’naviyati  «Xamsa»  an’anasi  ta’sirida  rivoj  oldi,  shoirning 
salohiyati va iqtidori hech bo’lmaganda «Xamsa»ning bir dostoniga munosib javob 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
136 
yoza  bilish  bilan  o’lchanadigan  bo’ldi.  Bu  jahon  ma’naviyati  tarixida  betakror 
hodisadir.  Turkiy  adabiyotda  Qutb  va  Haydar  Xorazmiylar  boshlab  bergan 
«xamsachilik»  an’anasi  o’zining  kamolini  Alisher  Navoiy  ijodida  kutayotgan  edi 
va  bu  qutlug’  intizorlik  benihoya  ezgu  samara  berdi.  Nizomiy,  Amir  Xusrav, 
Alisher Navoiy ruhiyatlari  «Xamsa»ning  ma’naviyat  maydonida birlashib, yagona 
iqlim,  yagona  mohiyat  kasb  etdilar.  Ushbu  yagona  mohiyat  butun  islom  mintaqa 
ma’naviyatining  eng  buyuk  cho’qqisidir.  Nizomiy  va  Amir  Xusravsiz  Navoiyni 
tasavvur  etib  bo’lmaganidek,  Alisher  Navoiy  ijodiy  merosisiz  Nizomiy  va  Amir 
Xusrav  badiiy  olamini  ham  butun  ko’lami  bilan  idrok  etib  bo’lmaydi.  Shoir  o’zi 
dostonlarini  «zohir  yuzidan  afsona»  degan  edi.  Afsus,  yaqin  kunlargacha 
maktablarimizda XX asr avlodiga  «Xamsa» dostonlari  ushbu  «afsona» darajasida, 
yuzaki talqin etilib, tushuntirib kelindi. Mustaqillikning dastlabki  yillarida bu eski 
yondoshuvdan  qoniqmagan  ba’zi  yosh  tadqiqotchilarimiz  Navoiyning  islomiy 
shoir  ekanligini,  uning  asarlaridagi  tasavvuf  irfoni  izlarini  yangidan  «kashf»  eta 
boshladilar.  Vaholanki,  barcha  jiddiy  navoiyshunoslar  bu  «yangilik»larni  avval 
boshdanoq yaxshi bilishgan, to’liq idrok etishgan, faqat «zamona zo’rligi» tufayli, 
kommunistik  mafkura  tazyiqidan  navoiyshunoslikni  himoyalash  maqsadlari  bilan 
ba’zi  jihatlarini  pardalab  o’tishga,  ishoralar  bilan  cheklanishga  majbur  bo’lishgan 
edi.  Bugungi  mustaqillik,  hurlik  zamonida  endi  ma’naviyatimizning  asl  mohiyati 
haqida  ochiq-oydin  gapirish,  fikr  yuritish  imkoniyati  mavjud  ekan,  muammolar 
mohiyatiga chuqurroq kirib borish, teran tahlilga o’zimizni ham, yosh avlodni ham 
o’rgatib  borish  ayni  farzdir.  Alisher  Navoiyning  «Xamsa»  dostonlari  har  biri 
alohida  necha-necha  tadqiqotlar  mavzui  bo’lib  keldi,  yana  bu  ish  davom  etadi. 
Chunki  ularning  mazmun  qabatlari  benihoyadir.  Bu  dostonlar  shaklan  qanday 
mukammal  bo’lsa,  mazmunan  undan  ham  uyg’un,  koinot  singari  munazzam  va 
had-hududsizdir. 
Islom  aqidalariga  ko’ra  bir  kecha-kunduzda  o’qiladigan  besh  vaqt  namoz 
«al-Xamsatu»  deyiladi,  dinimizning  besh  ustuni  (rukni)  ham  -  tavhid  (imon), 
namoz,  ro’za,  zakot,  haj  -  o’ziga  xos  «xamsa»  (beshlik)ni  tashkil  etadi.  Demak, 
Nizomiy  dostonlarining  «Xamsa»  turkumi  sifatida  talqin  etilishi,  unga  Amir 
Xusrav  va  Navoiy  javoblari  bejiz  emas.  Alisher  Navoiy  «Saddi  Iskandariy» 
dostonining  muqaddima qismida bu  masalaga  maxsus to’xtalib, «Xamsa»ning  har 
bir  dostoni  yozilishini  kunning  ma’lum  vaqtlarida  o’qiladigan  sahar  (fajr),  peshin 
(zuhr),  asr,  shom  va  xufton  namozlari  bilan  qiyos  etadi  hamda  «Xamsa»ni  buyuk 
tog’ cho’qqisiga ko’tarilish mobaynida besh o’rinda to’xtab, nafasni rostlash uchun 
bino  etilgan  besh  oromgohga  o’xshatadi.
87
  Bu  oromgohlarni  yaratish  uchun  shoir 
«Bilik taxti uzra chiqib o’lturmagi», «Xayol elchisini» har tarafga choptirishi, «jon 
mulkidan»  «maoniy  sipohini»  (ma’nolar  lashkarini)  guruh-guruh  (favj-favj) 
etkazib  berib  turishi,  ma’no  lashkarlari  jam  bo’lgach,  insonlar  dilini  zabt  etishga 
kirishmog’i,  ya’ni  ma’naviyat  olamida  jahongirlik  san’atini  namoyish  qilmog’i 
lozim  edi.  «Xamsa»  dostonlari  ijtimoiy  hayotni,  turli  toifalarning  hayotdagi  o’rni 
va vazifalarini ularning butun ichki dunyosi va ruhiyati bilan bog’liq holda tadqiq 
                                         
87Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 11-jild. T.-«Fan»-1993, s. 34-39 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
137 
etadi,  shu  bilan  birga  undagi  barcha  botiniy  rishtalar  Tavhid  e’tiqodiga  borib 
ulanadi. 
«Xamsa»ning  badiiy olami,  ma’lum  maqsadga -  inson  ma’naviy kamolotini 
ta’minlash  maqsadiga  yo’naltirilgan  bo’lib,  bu  yo’lda  islom  ma’naviyatining