Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

“Siddiqlar  ishqi”  -  Alisher  Navoiyning  ta’rifiga 
ko’ra  moddiy  olam  orzu-havaslarini  butkul  tark 
etgan  tasavvuf  ahliga  xos  bo’lib,  ular  “Oliy 
haqiqatning tajallisi (nurlanishi) jamolig’a uning 
(moddiy 
olam 
mavjudotlari 
qiyofasidagi) 
ko’rinishidan 
tashqari, 
bevosita 
maftun 
bo’lganlar  va  o’zlarini  shu  yo’lga  taslim 
etganlar  va  ushbu  (Oliy  haqiqat  jamolini 
bevosita)  ko’rishga  intilish  behushligida  idrok 
qilish  qobiliyati  ulardan  begona  bo’lgan...  Agar 
hodisalar  bo’roni  osmon  gul-shanining  bir 
qabatini  uchirib  ketsa  -  ular  bexabar  va  agar 
yulduzlar  gulbargini  har  tomonga  sovursa, 
bularga  ta’sir  qilmaydi...  "  Adibning  bunday 
mubolag’ali  ta’riflarida  uning  "siddiqlar",  ya’ni 
tarkidunyochi 
tasavvuf 
ahli 
qarashlariga 
munosabati  aniq  aks  etgan  bo’lib,  bu  daraja 
fidoiy  e’tiqodga  ehtirom  tuyg’ulari  bilan  bir 
paytda  ularning  moddiy  dunyo,  real  insonlar 
tashvishidan  uzoqlashib  ketganliklari,  "xalq 
g’amidin  g’ami"  yo’qligiga  muayyan  ishoralar 
ham mavjud. 
 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
111 
Navoiy she’r ishq haqida bo’lmasa, bekorchi so’z deb hisoblaydi: «So’zkim 
dard  choshnisidin  harorati  bo’lmag’ay  va  nazmkim,  ishq  haroratidin  hirqati 
bo’lmag’ay,  nursiz  sham’  bil  va  sarvarsiz  jam’ 
gumon  qil.  Hosilikim,  so’zga  bu  taronadur  va 
mundin  o’zga  barcha  afsonadur  va  so’z  ishq 
so’zidur  va  ko’ngulda  hayot  nash’asi  ishq 
o’zidur».  Oxirgi  jumla  nihoyatda  go’zal  va 
ma’noli  -  shoir  nazarida  inson  hayotining 
mazmuni va zavqi ishqdan tashqari emas. 
Navoiy  yigitlik  chog’laridan  Jomiyni 
o’ziga pir tutgan, keyincha undan tasavvuf irfoni 
bo’yicha  ta’lim  olgani  yuqorida  qayd  etildi. 
«Mahbub ul-qulub»da shoir  ustozini  «haqiqat va 
majoz tariqida komil va ilmi har ikkalasi tariqida 
vofiy  va  shomil»,  deb  ulug’laydi.  Darhaqiqat, 
Jomiy  nafaqat  irfoniy  tuyg’ular  ifodasida,  balki 
majoziy  ishq  tasvirida  ham  nihoyatda  yuksak 
mahorat  ko’rsata  olgan.  Ammo  baribir  Jomiy  tasavvuf  shoiri  ekanini  unutmaydi. 
Yusuf va Zulayho, Layli va Majnun, Solomon va Ibsollarning otashin muhabbatini 
ehtiros  bilan  gavdalantirib  bergach,  asar  oxirida  barcha  majoziy  timsollarning 
irfoniy  sharhini  berishni  unutmaydi. 
Ya’ni  Attor  kabi  Jomiy  uchun  ham 
«majoziy ishq» ramzdir, allegoriyadir. 
Nizomiy, Dehlaviy, Sa’diy, Hofiz 
esa  unday  qilmaydilar,  ular  uchun 
majoziy  ishq  mustaqil  qiymatga  ega. 
Navoiy  hatto  «Lison  ut-tayr»da  ham 
majozni  allegoriya,  ramz  ma’nosida 
qo’llamaydi. 
Majoz 
tariqi 
namoyandalari 
majozda 
Haqiqat 
asrorini ko’radilar. Navoiy yozadi: 
 
Ko’rmasa husni majozi ichra juz Haq sun’ini, 
Oshiqekim bo’lsa ishq atvori ichra pokboz. 
Zohido, bu ishqdin man’ aylama oshiqnikim, 
Gar sen idrok aylasang, ayni Haqiqatdir majoz.
53
 
 
Xalqimiz  aytadiki,  bir  ish  qilsang  «xolisanlilloh»  qilgin,  ya’ni  xolis  Alloh 
taolo  yo’lida  qilingan  har  bir  ish  xayrlidir,  agar  unga  xudbinlik,  g’araz  aralashsa 
yaxshi  ko’ringan  ish  ham  yomonlikka  olib  keladi.  Navoiy  ishlatgan  «pokboz» 
sifati ayni shu xolislikni, beg’arazlikni anglatadi. 
Naqshbandiya  tariqati  irfoniy  tafakkurning  oliy  cho’qqisi  bo’ldi.  Ammo 
Bahovuddin Naqshband (1318-1383) yashagan davrni biz keyingi «Majoz tariqi» 
                                         
53
 Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to’plami. 6-j. T. 1990, s. 512-513