Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiy fanlar fakulteti

1.2 ERITMALARNING KONSENTRATSIYASI VA ULARNING IFODALANISH USULLARI.

Eritmalarning asosiy ko’rsatkichi (xarakteristikasi) ularning konsentratsiyasi bo’lib amalda quyidagi tartibda toifalanib hisoblanadi:

1.Eritmaning foiz konsentratsiyasi

2. Eritmaning molyar konsentratsiyasi

3. Eritmaning molyal konsentratsiyasi

4.Eritmaning titr konsentiratsiyasi

5. Eritmaning normal konsentratsiyasi

T/r	Kattalik nomi	Shartli belgisi
1	Eritmada erigan modda massasi	m (gramm)
2	Erituvchi massasi	m1 (gramm)
3	Eritmaning ummumiy massasi	Α (gramm)
4	Erigan moddaning massa ulushi	ω (omego)
5	Eritmaning foiz konsentratsiyasi	C%
6	Eritmaning molyar konsentratsiyasi	CM
7	Eritmaning molyal konsentratsiyasi	CM1
8	Eritmaning narmal konsentratsiyasi	Ca
9	Modda miqdori (mol)	v (nyu)
10	Molyar massa	M
11	Moddaning ekvivalent massasi	E
12	Moddaning ekvivalent soni	n
13	Modda (eritma) zichligig/ml va h.k
14	Hajm (litr,ml,sm^3,dm^3,m^3)	V
15	Harorat (Tselsiy=^0C) Kelvin ^0K	T (t^0)
16	Atomlar soni	η (eta)
17	Gramm	g
18	Kimyoviy reaksiya tenglamasi	K.R.T

ERITMALARNING MASSA ULUSHI

Eritmada erigan moddaning assa ulushi o’lchovsiz kattalik bo’lib, erigan modda massasining eritma massasiga nisbati bilan aniqlanadi. U odatda birdan kichik sonda ifodalanadi va matematik jihatdan quyidagi tasvirga ega (1-1) ω= bundan esa (1-2) m=ω α, (1-3) α= shaklidagi hosilalar olinadi. Shu o’rinda α (eritmaning ummumiy massasi) =m+m₁ ekanligini nazarda tutib erigan modda massa ulushuni toppish uchun

ω= = ni yozish mumkin hamda masalalar yechishda ushbu formuladan foydalanish qulay. Ayni chog’da (1-4) m= ω(m+m₁), (1-5) m₁₌ = α-m ko’rinishdagi ifodalarni keltirish mumkin.

masala. 16 g suvda 2 g osh tuzi eritildi. Shu eritmadagi tuzning massa ulushini aniqlang.

Yechish. Berilgan: m=2g, m₁₌16g, ω=?

ω= = = =0,111

Eritmadagi tuzning massa ulushi 0,111 ga teng

Javob: 0,111

Eritma konsentratsiyasi – eritmaning yoki erituvchining ma’lum massa miqdorida yoki ma’lum hajmida erigan modda miqdoriga aytiladi.

Foiz konsentratsiya

Foiz konsentratsi (massa ulushi) 100 gr eritmada erigan moddaning massasini ifodalovchi konsentratsiya, foiz konsentratsiya deyiladi.

= * 100%

ω=

Masala. 200 g suvda 25 g NaOH eritilganda hosil bo’ladigan eritmaning foiz konsentratsiyasi qanchaga teng?

Yechish.Berilgan: m=25, m₁₌200, C%=?

C%= *100= = *100=11,11%

Javob: 11,11%

2. Molyar kontsentratsiya yoki molyarlik. Bunda eritma kontsentratsiyasi

erigan moddaning 1 litr eritmadagi mollar soni bilan ifodalanadi.

Agar 1 l eritmada 1 mol erigan modda bo’lsa, bunday eritma

kontsentratsiyasi 1 molyar bo’ladi va M bilan belgilanadi. Agar 1l eritmada

0,1 mol eruvchi modda bo’lsa, uning kontsentratsiyasi detsimolyar eritma deyiladi.

(0,1 M ). Yuqoridagi ta‘rifga binoan

С_{M= ;}

Masala. 2,5 L 0,5 mol H₂SO₄ erigan. Eritmaning molyar konsentratsiyasini aniqlang.

Yechish. Berilgan: ν(H₂SO₄)=1,5 mol, V(erituvchi)=2,5 C_M=?

C_M= = =0,6 molyarli

Javob: 0,6 molyarli,

3. Normal kontsentratsiya yoki normallik. Bunda eritma

kontsentratsiyasi erigan moddaning 1l eritmadagi ekvivalentlari soni bilan

ham ifodalanadi.

Normal kontsentratsiyani hisoblash uchun quyidagi formuladan

foydalaniladi.

С_H.= (Х.3)

bu yerda: С_H . – eritmaning normal kontsentratsiyasi,

a- erigan modda massasi,

E – erigan moddaning ekvivalent massasi (g . mol–1 ),

V – eritmaning umumiy hajmi (ml hisobida)

Ko’pincha СН . o’rinda н · (yoki N) harflari ham ishlatiladi. Eritma normal

kontsentratsiyasi mol . l –1 ifodalanadi:

С_H . = (X.4)

Masala: 300 ml suvda 24,5g sulfat kislotaning eritilishidan hosil bo’lgan eritmaning normalligini toping.

Yechish: Berilgan m(H₂SO₄)=24,5 g, V=300 ml=0,3l, E(H₂SO₄)=98:2=49g/ekv, C_n=?

С_n= = =1,67 normal Yoki C_n= =1,67

Javob: Eritmaning normalligi 1,67 bo’lgan

4. Molyal kontsentratsiya yoki molyallik. Molyal kontsentratsiyadan

ko’pincha eritmalarning fizikaviy xossalarini tavsiflashda foydalaniladi.

Erituvchining 1 kg massasida 1 mol biror modda eritib hosil qilingan eritma

kontsentratsiyasi 1 molyal eritma deb ataladi.

С _молял = (Х. 5 )

bu yerda: a – erigan modda massasi (grammlar hisobida);

в – erituvchi massasi (grammlar isobida);

M – eruvchi moddaning molekulyar massasi

Masala: 18g glukoza 150g suvda eritilgan. Shu eritmaning molyar konsentratsiyasini aniqlang.

Yechish: Berilgan: m=18g, m₁=150 g=150:1000=0,15kg,

M(C₆H₁₂O₆)=180g/mol.

C_Ml= = =0,67molyalli

Javob: Eritma 0,67 molyalli bo’lgan.

5. Eritmaning Titri.

O’zaro reaktsiyaga kirishadigan moddalar eritmalarida ularning

normal kontsentratsyasi o’zaro teng bo’lsa, bu eritmalarning teng xajmlarida

moddalar qoldiksiz reaktsiyaga kirishadi. Normal kontsentratsiyasi bir-birinikiga

teng bo’lmagan eritmalarning qoldiqsiz reaktsiyaga kirishadigan hajmi ularning

normalligiga teskari proportsional bo’ladi:

bu yerda : N1, N2 – o’zaro reaktsiyaga kirishayotgan eritmalarning normal

kontsentratsiyalari,

V1 – birinchi eritmaning hajmi,

V2 – ikkinchi eritmaning hajmi,

Yuqorida keltirilgan tenglama titrlash tenglamasi nomi bilan analitik

kimyoda keng qo’llaniladi.

Eritmaning 1 millilitridagi erigan moddaning massa miqdori titr deb

ataladi. Titr bilan normal kontsentratsiya orasida quyidagi tenglik mavjud:

titr = (X.7)

bu yerda: Э- erigan moddaning ekvivalent massasi,

N- eritmaning normal kontsentratsiyasi.

Masala: 0,2 normalli nitrat kislota titrini aniqlang?

Yechish: Berilgan Cn(HNO3)=0,2 E(HNO₃)=63, Titri=?

T= = =0,0126g/ml Javob: 0,0126 ga teng

1.3 Eritma konsentiratsiyalarida oid masalalar yechish.

1-masala. 360 g suvda 40g NaOH eritildi. Hosil bo'lgan eritmani massa ulushinitoping.

Yechish.1.hosil bo'lgan eritmaning massasini topamiz:

360g H20 + 40g NaOH=400g eritma;

2.hosil bo'lgan eritmaning foiz konsentratsiyasini topamiz:

400g eritmani———100% desak;

40g NaOH—————x%bo'ladi.

bundan

x=(40x100)÷400=10% kelib chiqadi. Javob. 10%

2-masala. HNO₃ning 150 g eritmasining massa ulushi 10% bo'lsa eritmadagi HNO₃ning massasini toping.

Yechish. 1eritma 100% massasi

100%eritma————150g bo'lsa

10%NaOH—————xg

bundan

x=(10×150)÷100=15g kelibchiqadi. Javob. 15g

3-masala. 100ml 2Mli NaOH va 100ml 1Mli H₂SO₄ eritmalari aralashtirdi

hosil bo'lgan eritmani molyar konsentratsiyani toping.

Yechish.

1. NaOH ishqor va H₂SO₄ kislotani molini topamiz.

NaOH n=0.1l×2M=0.2mol H₂SO₄ n=0.1l×1M=0.1mol

2NaOH+H₂SO₄=Na₂SO4+H2O

2mol-------1mol---1mol

0.2---------0.2-------x=0.1mol tuz hosil bo'ldi.

2.Umumiy eritma hajmini topamiz. 100ml+100ml=200ml 0.2l

3.Molyar konsentratsiyani topamiz.

CM=0.1mol÷0.2l=0.5M

Javob.0.5M

4-masala. NaHCO3 tuzining 2.5molyarli 260mli eritmasiga 300gli 25%

NaHCO3 eritmasidan qo'shsak (p=2.3g/ml) qo'shsak hosil bo'lgan eritmani

molyar konsentratsiyani toping.

Yechish.

1.Tuz molini topamiz ikkala eritmadan.

1-ertma 2.5M×0.26l=0.65mol.

2-eritma 300g×0.25=75g

n=75g÷84g/mol=0.893mol

2.umumiy hajmni topamiz.

1-eritma 0.26l

2-eritma hajmi V=300 g ÷2.3g/ml =120ml 120ml=0.12l

Umumiy eritma hajmi 0.26l+0.12l=0.38l

4.umumiy tuz molarini topamiz 0.65mol+0.893mol=1.543mol

3.Eritma molyar konsentratsiyani topamiz. CM=1.543mol ÷0.38l =4.06M

Javob. 4.06M

5-masala. 150g 25% FeSO4 tuz eritmasini normal konsentiratsiyasini

aniqlang. (p=1.32g/ml).

Yechish. a) 1.Eritma V nitopamiz. V=150g÷1.32g/ml=113.636ml

113.636ml=0.114l

2. Tuz massasi 150×0.25=37.5g

tuz molini topamiz FeSO4=56+32+(16×4)=152g/mol

n=37.5g÷152g/mol=0.247mol

3.Eritma molyarligini topamiz. CM=0.247mol÷0.114l=2.183M

4.Normal konsentratsiya topamiz. CN=CM×Ekv.soni

CN=2.183M×2=4.33

Javob. 4.333normollik

b)FormilaCN=nekv.mol÷V(litr)

1molH2SO4niekvivalentisoni2gateng

0.247molda---‐---------------------x=0.494molgateng.

CN=0.494mol÷0.114l=4.33

Javob. Normal konsentratsiya 4.33N

6-masala. 300ml eritmada 98g H2SO4 erigan eritmani normal

konsentratsiyani aniqlang.

Yechish.

CN=nekvmol÷V(litr)=2÷0.3l=6.67 Normallik

7-masala. K2SO4ning 2molli 1348g eritmasini Cmolyal konsentiratsiyasi

toping.

Yechish. 1. K2SO4(39×2)+32+(4×16)=174

1molK2SO4-----174g

2mol---------x=348g

2.Erituvchi massasini topamiz. 1348-348=1000g eritmada 1000g H2O bor.

3.Cmolyal konsentiratsiyasi topamiz.

Cmolyal=2mol÷1kg=2mol/kg

Javob. 2 Cmolyak

8-masala. H3PO3 kislotani 298g 32.89% eritmasini molyal konsentiratsiyasini toping.

Yechish. 1. Eritma tarkibidagi kislota miqdorini topamiz.

298g——————100%

×=———————32.89%

×=98g H3PO4 kislota bor 1mol kislota 98g bo'ladi.

2. eritmada kislota moli malum endi eritmadagi erituvchi massasini topamiz kg da

298g -98g=200g erituvchi.( 200g=0.2 kg)

3.molyal konsentiratsiyani topamiz.

Cmolyal=1mol÷0.2kg=5molyal

Jovob.5 molyal

9-masala. 300ml eritmada 9.8g H2SO4 erigan eritmani titir konsentratsiyani aniqlang.

Yechish. Qoidaga binoan titir konsentiratsiyanitopamiz.

T=9.8g÷300ml=0.033g/ml

Javob. 0.033titir

10-masala. H2SO4ning 0.15l 0.2Mli eritmani titrini toping.

Yechish. 1) 0.15l=150ml H2SO4 kislotaning masasini topamiz

n=CM×V(litir)=0.2M×0.15l=0.3mol m=M×nm=98g/mol×0.3mol=29.4g

2.Eritma titri topamiz. T=29.4g÷150ml=0.196g/ml

Javob. 0.196g/ml

XULOSA

Mavzu yuzasidan adabiyotlar tahlil qilindi. Bu kurs ishini yozishda, eritmalar haqidagi ma’lumotlarni, ularning konsentratsiya turlari va formulalarini o’rgandim. Kurs ishi kirish, asosiy qismdan iborat . Asosiy qismda uchta reja iborat bo'lib birinchi rejada eritmani, eritma xossalari tarkibi, hosil qilinishi, ahamiyati , eritmada ketadigan jarayonlar yoritilgan. Ikkinchi rejada eritma konsentiratsiyalari ular formullar keltirib chiqarish va hisob kitoblar olib borish tushuntirilgan. Eritmalar hayotimizda eng ko'p uchraydi va biz juda ko'p eritmalardan foydalanilamiz. Eritma konsentiratsiyasini bilish kerak doktirlar , formaseftlar, turli moddalar analizida va boshqa sohalarida eritma konsentiratsiyalaridan foydalaniladi. Uchinchi rejada eritma konsentiratsiyalari bn ishlash masalalarni yechish usulari namunalar bilan ko'rsatilgan. Eritmalarning inson hayotidagi va kundalik turmushidagi ahamiyati katta. Buni har bir o’rganuvchi bilsa, bu mavzuni o’rganishga ishtiyoqi ortadi.

’’O’QIB O’RGAN KIMYONI, SIRIN OCHAR DUNYONI’’. Darhaqiqat, turmushimizda biz kimyo va fizika fanlariga albatta murojaat etamiz. Masalan: Qandning erishi, yozda konserva berkitish va taom tayyorlash hammasi eritma va diffuziya hodisasidir.

Tabiatda va texnikada eritmalar katta ahamiyatga ega. O’simliklar moddalarni eritmalar holida o’zlashtiradi. Ovqatning hazm qilishi oziq modalarning eritmaga o’tishi bilan bog’liq. Tabiatdagi barcha suvlar eritmalar hisoblanadi. Muhim fiziologik suyuqliklar___qon, limfa va boshqalar eritmalardir. Ko’pchilik kimyoviy reaksiyalar eritmalarda boradi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. 
   Sh. Mirziyoyev “Maktab ta’limini rivojlantirish umumxalq harakatiga aylantirish zarur.’’ nutqidan. TOSHKENT 2019-yil 24.08
   
2. 
   O’zbekiston Respublikasi Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi T- “SHARQ 1997”
   
3. 
   Asliyev N. Asliyeva Sh.N “Eritmalarga doir 201 masala” Toshkent—2012-yil “EXTRENUM PRESS’’
   
4. 
   G.P. Xomchenko I.G. Xomchenko Oliy o’quv yurtlariga kiruvchilar uchun ”O’QITUVCHI’’ Nashriyot –matbaa ijodiy uyi TOSHKENT-2018
   
5. 
   K.Axmerov va boshqalar ’’Umumiy va anorganik kimyo “, Toshkent, ’’O’ZBEKISTON “2003-yil
   
6. 
   N.A Parpiyev va boshqalar ’’Anorganik kimyo nazariya asoslari’’. Toshkent.
   
7. 
   I.A.Tashev, R.R. Ro'ziyev, I.I . Ismoilov "Anarganik kimyo ". Toshkent. "O'qtuvchi"2011-yil
   
8. 
   S.Masharipov, I. Tirkashev Akademik kasb-hunar kollejlari uchun "Anarganik kimyo " "O'qtuvchi "2013-yil
   

Elektiron ta’lim resurslari:

1.www.google.uz

2.www.library.uz

3.www.chemistry.uz

4.Ziyonet.uz

5.Tdpu.library.uz

6.Edu.uz

7.Chrome.uz

Nizomiy nomidagi TDPU Tabiiy fanlar fakulteti “Kimyo o’qitish

metodikasi” ta’lim yo’nalishi 201-guruh talabasi Mirzaqulova Umida Doniyor qizining ”Anorganik kimyo” fanidan “Eritmalar va ularning xossalari hamda ularga oid hisoblashlar” mavzusida yozilgan kurs ishiga ilmiy rahbar

XULOSASI

Ushbu kurs ishi kirish, asosiy bo’lim, xulosa va foydanilgan adabiyotlardan iborat bo`lib, 22 betdan tashkil topgan. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi, ishning maqsadi va vazifalari yoritilgan.

Mavzuning asosiy qismida Eritmalar va ularning xossalari hamda ularga oid hisoblashlar haqidagi ma`lumotlar keltirilgan.

Talaba Mirzaqulova Umida tomonidan yozilgan kurs ishida eritmalar haqida umumiy ma’lumot, eruvchanlik, eritmalar konsentratsiyasi va ularning ifodalash usullari, eritmalarga doir hisoblashlar haqidagi bilimlar ilmiy jihatdan asoslab berilgan.

Turli xil kimyoga oid adabiyotlardan foydalangan holatda mavzu tahlil qilingan. Mavzuni o`rganish asosida muhim xulosaga kelingan. Kurs ishi barcha qo`yilgan talablariga mos keladi.

Ilmiy rahbar:

“Kimyo va uni o’qitish metodikasi”

kafedrasi dotsenti, k.f.n M.I.Ibodulloyeva