Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti "kimyo" kafedrasi

Sellulozaning fizik va kimyoviy xossasi .

Fizik xossalari. Selluloza — tolasimon oq modda, ko ’pchilik oddiy erituvchilarda erimaydi. Oz darajada feling suyuqligini qaytaradi va rux xlorid ishlirokida yod suvli eritmasmi ko’k rangga bo‛yaydi. Eng yaxshi erituvchi mis 2 gidroksidining ammiakli eritmasidir, unda ko‛proq qismi eriydi. Shu eritmaga kislota ta’sir etganda sellyuloza cho ’kmaga tushadi. Kalsiy rodaniti Ca(SCN )2 konsentrlangan eritmasi qo ’shib qizdirilsa qisman eriydi, -10° da sovuq NaOH da ham qism an eriydi. Agar sellyulozaga sirka angidridi va sulfat kislota ta’sir etilsa oktaasetat holatda-sellobioza olinadi, uning unumi 40% yuqori emas. Sellulozaning ba’zi turlarida n ning qiymati 40 mingga, molekular massasi esa bir necha millionga yetadi. Uning molekulalari chiziqsimon (tarmoqlanmagan) tuzilgan, shu sababli selluloza oson tolalar hosil qiladi. Kraxmal molekulalari esa ham chiziqsimon, ham tarmoqlangan strukturaga ega. Kraxmalning sellulozadan asosiy farqi ana shundadir. Bu moddalarning tuzilishida ham farq bor: kraxmal makromolekulalari a- glukoza molekulalarining qoldiqlaridan, selluloza makromolekulalari esa b- glukoza molekulalarining qoldiqlaridan tarkib topgan. Selluloza makromolekulasining hosil bo‘lish jarayonini ushbu sxema bilan tasvirlash mumkin:

Molekulalarning tuzilishida ozgina farq borligi polimerlarning xossalarida ancha farq bo‘lishiga olib keladi: kraxmal — ovqatlanish mahsuloti, sellulozani esa ovqat sifatida ishlatib bo‘lmaydi. Selluloza ham “kumush ko‘zgu” reaksiyasini bermaydi (aldegid gruppasi yo‘q), lekin kislotalar bilan eterifikatsiya reaksiyasiga kirishadi. Bu hol har bir C6H10O5 zvenoni glukozaning uchta gidroksil gruppasi bor qoldig‘i sifatida qarashga asos bo‘ladi. Bu gidroksil gruppalar selluloza formulasida ko‘pincha ajratib ko‘rsatiladi:

Gidroksil gruppalar hisobiga selluloza oddiy va murakkab efirlar hosil qilishi mumkin. Ulardan sellulozaning nitrat kislota va sirka kislotaning angidridi bilan beradigan reaksiyalari amaliy ahamiyatga ega. Kraxmal kabi selluloza ham suyultirilgan kislotalar bilan qizdirilganda gidrolizlanadi va glukoza hosil qiladi:

(C6H10O5 ) n + nH2O = nC6H12O6 .

Sellulozaning gidrolizi shakarlanish ham deyiladi va sellulozaning juda muhim xossasi hisoblanadi, u yog‘och qipiqlari va qirindilaridan glukoza olishga imkon beradi, glukozani bijg‘itish yo‘li bilan esa etil spirt olinadi. Yog‘ochdan olingan etil spirt gidroliz spirti deyiladi. Gidroliz zavodlarida 1 t yog‘ochdan 200 l gacha etil spirt olinadi, bu esa 1,5 t kartoshkani yoki 0,7 t donni tejashga imkon beradi. Selluloza yonadi. Bunda uglerod (IV) oksid va suv hosil bo‘ladi. Yog‘och havosiz joyda qizdirilganda selluloza va boshqa moddalar parchalanadi. Bunda pistako‘mir, metan, metil spirt, sirka kislota, aseton va boshqa mahsulotlar hosil bo‘ladi. Sellyuloza kislotalarga nisbatan ishqorlar ta’siriga chidamlidir. U ishqor bilan [(C6H9O4)ONa] m tarkibli birikma sellyuloza alkogalyatini hosil qiladi . Hosil bo’lgan birikmani ishqorda tozalash maqsadida spirt bilan yuviladi . Sellyuloza alkogalyati suv ta’sirida osson parchalanib , sellyuloza gidratni hosil qiladi . Selluloza murakkab efirlardan tashqari oddiy efirlar ham hosil qiladi. Sellulozaning ishqordagi eritmasiga dialkilsulfat yoki 158 galoidalkil ta’sir ettirilsa, sellulozaning oddiy efirlari hosil bo‘ladi. Sellulozaning oddiy efirlaridan trimetilselluloza, trietilselluloza to‘qimachilik va bo‘yoqchilik sanoatida keng ishlatiladi.

[C6H7O2(OCH3)3]n ; [С6Н7O2(OС2Н5)3]n.