Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

 
13.4. O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlari 
O’qitishning amaliy va ko’rgazmali metodlarini kartografik metod hamda 
kuzatish va tajriba metodlariga ajratamiz. 
13.4.1. Kartografik metod 
 
Kartalar geografiya ta’limida asosiy o’qitish vositalari bo’lib xisoblanadi. 
Geografik kartalardan o’qitishning barcha shakillarida foydalanish mumkin; dars 
berishda, amaliy ishlarda, mustaqil ishlarda, bilimlarni baholashda va x.k. 
13.4.1.1. Asosiy kartografik tushunchalar 
 
Geografik haritalarda turli – tuman voqea va hodisalar tasvirlangani uchun, 
ular juda xilma-xil bo’ladi. Haritashunoslikda quyidagi tushunchalar uchraydi: 
Plan - joyning yirik masshtabda (5000va undan kattaroq) tuzilgan 
chizmasidir. Chizmada maydoni uncha katta bo’lmagan kichik-kichik joylar 
tasvirlanadi. 
Harita
- Yer yuzasini kichraytirilib va umumlashtirilib shartli belgilar bilan 
tekislikka tushurilgan tasviridir. Ular tabiiy va iqtisodiy- ijtimoiy voqea va 
xodisalar tasvirlanadi. 
Aerofotosurat- 
samolyot yoki
 
uchar asboblar yordamida olingag Yer 
yuzasini yoki uning bir qismining tasviridir. Ular orqali joyning tuzulishi, relyefi, 
o’simlik qoplami, yo’llari, qishloqlar, jihozlar va korxonalarning joylanishi 
aniqlanadi. 
Kosmosurat -
Yerning va boshqa sayyoralarning kosmik kemalari 
yordamida olingan tasvirdir. Ular fanning va halq ho’jaligining turli sohalarda 

---

94 
keng qo’llaniladi. Har bir plan, harita va kosmo va aerosurat ma’lum bir 
masshtabda tuzuladi. 
Masshtab
- bu haritadagi chiziqning uzunligini Yer yuzasidagi shu chiziqqa 
mos keladigan haqiqiy uzunlikka nisbatdir. U haritadagi tasvir necha marta
kichraytirilganini ko’rsatadi. Masalan, haritada daryoning uzunligi 1sm , haqiqiy 
uzunligi 10 km, yoki 1 000000 sm. Demak haritaning masshtabi 1: 1 000000 . 
Masshtablar sonli, chiziqli va so’zli bo’ladi. Sonli masshtab kasrdan iborat, uning 
surati 1- ga teng, maxraji esa haritada tasvir necha marta kichraytirilganni
ko’rsatadigan son bo’ladi. Masalan, 1: 1 000 yoki ------ bu tasvirni ming marta 
kichraytirilganligini ko’rsatadi. Chiziqli masshtab - bu teng bo’laklarga bo’lingan 
to’g’ri chiziqdir. Har bir bo’lak qancha masofaga tengligi uning ustiga yozib 
qo’yiladi. So’zli masshtab haritadagi 1sm masofa haqiqatda qanchaga tengligini 
ko’rsatadi. Masalan 1sm 10km ga teng.