Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti,, N. R. Alimqulov, N. B. Sultanova

2.3. Buyuk geografik kashfiyotlar bosqichi 
 
Ushbu bosqichdan boshlab Yevropada fan yana rivojlana boshladi. 
Natijada Dunyo ahamiyatiga ega bo’lgan kashfiyotlar qilindi.
1492
-yil Xristofor 
Kolumb tomonidan Amerika qit’asi ochildi
. 1498
-yili Vasko-da-Gama boshliq 
Portugaliya ekspeditsiyasi Afrikani aylanib o’tib, Evropadan Hindistonga dengiz 
yo’lini ochdi. 
1519-1521
– yillari Fernan Magellan boshliq Ispaniya ekspeditsiyasi 
okean bo’ylab Dunyo aylana sayohatni amalga oshirdi va Yerning sharsimonligini 
yana bir bor isbotladi. 
1650
-yili Golland olimi B.Vareniy “Umumiy geografiya” 
nomli asar yozdi. Mazkur asarda geografiya ikki qismga,ya’ni umumiy va xususiy 
qismlarga bo’ladi. 
2.4. Ilmiy geografik tadqiqotlar davrida geografiya ta’limining 
rivojlanishi 
 
XVII-asrdan boshlab Yer yuzasi tabiatini o’rganish bo’yicha maxsus 
ekspeditsiyalar uyushtirila boshlandi. Geografik ma’lumotlarni yiqilishi va ularni 
umulashtirish asosida yirik ilmiy va amaliy natijalar olindi. XVII- asrning 
o’rtalarigacha geografiya alohida predmet sifatida o’qitilmas edi. Geografik 
bilimlar mamlakatshunoslik kurslari tarkibida berilar edi. Buyuk geografik 
kashfiyotlar va ilmiy geografik tadqiqotlar bosqichi natijalari ta’sirida geografiya 
faniga bo’lgan e’tibor kuchaydi. Natijada XVII-asrning ikkinchi yarmidan
boshlab G’arbiy Yevropa davlatlari maktablarida geografiya alohida predmet 
sifatida o’quv dasturiga kiritildi. XVIII- asrdan boshlab esa geografiya barcha 
maktablarda 
o’qitiladigan bo’ldi. XVIII-asrning boshlarida maktablarni 
ixtisoslashiga ko’ra geografiyaning ma’lum bir tarmog’i o’qitilar edi. Matematik – 
navigatsiya maktablarida matematik geografiya, boshqlarida esa siyosiy 
geografiya o’qitilar edi. Siyosiy geografiya asosan mamlakatlar tavsifidan iborat
bo’lgan. XVIII asrning boshlarida I.Gyubner (1719) tomonidan“Yer sharini 
qisqacha tavsifi” nomli darslik nashr qilindi. Ushbu davrda yirik Golland olimi
Vareniy “Bosh geografik ” nomli mashhur asarini yozdi.

---

12 
XVIII asrning birinchi yarmida geografiya o’qitish metodikasi Gollandiya 
va Germaniyada rivojlandi. Juda ko’p darsliklar e’lon qilindi. Ammo mazkur 
darsliklarning mazmuni asosan geografik nomlar, ma’lumotlar va sonlardan 
iborat bo’lgan. O’quvchilar faoliyati ularni yodlab olishdan iborat edi. 
Rossiyada geografiya fanini va uni o’qitish metodikasini rivojlanishida
M.V.Lomonosov X.Chebotarevlar katta xizmat qilishdi. XVIII- asrning ikkinchi 
yarmida X.Chebotarev “Rossiya imperiyasini geografik va metodik tavsifi” nomli 
darsligini nashrdan chiqardi. Mazkur davrda geografiya ikkita sinfda o’qitilgan: 
III-sinfda umumiy geografiya, IV- sinfda Rossiya geografiyasi. 
XIX- asrning boshlarida Yevropa davlatlari va Rossiyada barcha o’quv 
muassalarida geografiya ta’limi joriy qilindi. 7-yillik gimnaziyalarning 3-sinfidan 
IX-sinfigacha geografiya predmeti o’rganilgan. Geografiya predmeti bo’yicha 
haftalik soatlar miqdori 14 soatni tashkil qilingan. Mazkur davrda Ye.F. Zavyalov, 
K.P.Arsenov darsliklari bo’yicha geografiya predmeti o’rganilgan. 
XIX- asrning ikinchi yarmida geografiya ta’limining rivojlanishida K.D. 
Ushinskiy, D.D.Semenov ishlari muhim o’rin tutgan. K.D.Ushinskiy geografiya 
o’qitishni bir necha tamoillarini ishlab chiqdi. D.D.Semenov “Уроки географии” ( 
Geografiya darslari) nomli darslik yozgan.
XIX asrning oxirida geografiya tia’limini rivojlanishda nemis olimi 
Oberlenderning metodikasi katta o’rin tutadi. U ”Oberlender georafiya metodikasi” 
deb nomlangan darslik yozgan. Mazkur darslikda quyidagi metodlar ajratilgan:
- analitik-avval Yerni umuman o’rganib so’ngra uni qismlarini o’rganish; 
- sintetiya- avval alohida joylarni o’rganib so’ngra Yerni butunlay o’rganish; 
- konstruktiv-o’quvchilar harita chizish mobaynida Yer yuzasining asosiy 
shakllari bilan tanishadi; 
- bog’lovchi (assotsiativ) o’rganilayotgan voqea va hodisalar o’rtasidagi 
o’zaro aloqalarga katta e’tibor berildi; 
- guruhlashtiruvchi bir xil geografik obyekt, hodisa va jarayonlarni 
guruhlarini qiyoslashga asoslanadi. 
XX-asrning boshlarida geografiya o’qitish metodikasini rivojlanishida 
D.N.Anuchin, N.Revskiy, A.Sokolyev, E. Petri, Ya.Rudnev, V.Budanov, 
S.Arjanov va boshqalarning ishlari katta ahamiyatga ega bo’ladi. Mazkur olimlar 
tomonidan Oberlender metodikasi yanada takomillashtirildi va rivojlantirildi. 
XX-asrning 20-yillaridan boshlab Rossiya va hamdo’stlik mamlakatlarida 9-
yillik mehnat maktablari tashkil qilindi (1-bosqich I-IV sinflar, ikkinchi bosqich 
VI-IX sinflar) geografiya ta’limining maqsadi va mazmuni o’zgaradi. 
1921
yil
D.N. Anuchin tomonidan yagona geografiya dasturi ishlab chiqildi, bungacha har 
bir tuman va maktab o’zini dasturiga ega bo’lgan. D. N. Anuchin dasturiga binoan 
III-sinfda o’z qishlog’i, shahri, tumani geografiyasi; IV sinfda mamlakat turli 
mintaqalarining tabiati; V sinfda “Qit’alar geografiyasi”, VI - VII sinflarda
Rossiya geografiyasi, VIII sinfda iqtisodiy geografiya, IX sinfda astronomiya 
va astrologiya o’tilgan.
XX-asrning