Nizomiy nomidagi тoshkenт davlaт pedagogika universiтeтi maтyoqubova тozagul rajapovna alisher navoiy hayoтi va ijodi fani bo’yicha o’quv qo’llanma

xamsanavislar  haqida.  Dostonning  muqaddimasida  shoir  ulug’  xamsanavislar: 
Nizomiy, Хusrav Dehlaviylarni ta’riflaydi. Shuningdek, yana bir “Хamsa” muallifi 
Ashraf haqida ham so’z yuritilgan.  
Shoir ustozi va do’sti Abdurahmon Jomiy madhiga alohida bob bag’ishlaydi, 
uni buyuk san’atkor sifatida  ulug’laydi. 
Ushbu  o’rinda  shoir  dostonni  yozishdan  kuzatilgan  maqsadini,  unda  ilgari 
surmoqchi  bo’lgan  g’oyalarini  bayon  etib,  o’z  dostonining  salaflari  asarlaridan 
farqli jihatlarini keltirib o’tadi. 
Navoiy  dostonning  mazmuni  ishq  bilan  yoqimli  bo’lishini  ta’kidlar  ekan, 
Nizomiy  va  Dehlaviy  dostonlarida  dardning  chin  mohiyati  yo’qligini,  u  ishqdan 
uzib olinganligini aytadi.   
Biri bukim, yo’q, anda moyai dard,  
Qildilar ishq so’zidin ani fard. 
Navoiy  ikkinchi  kamchilik  sifatida  asarlarda  ayrim  nomunosib    o’rinlar 
borligida  deb  ko’rsatadi.  Misol  sifatida  shoh  Bahrom  aysh-ishrat  uchun  yetti  qasr 
bino  qilgani  voqeasini  keltiradi.  U  qasrlarga  yetti  mamlakat  shohining  har  biri 
latofat  va  go’zallikda  tengsiz  bo’lgan  yetti  qizini  keltirib  qo’yib,  har  kuni  shu 
qizlardan  bittasi  bilan  o’sha  go’zal  qo’nim  topgan  koshonada  mayishat  qiladi. 
                                                           
1
 Қаюмов А. Асарлар.  Ж. 1, К. 2. – Т.: MUMTOZ SO’Z, 2008, 146 б.  

---

 
135 
Shuningdek,  Bahrom  ichkilikka  berilgan  bo’lib,  har  kuni  ertalabdan-kechgacha 
may  ichadi.  Kechqurun  uyqu  mast  qilganda  esa  u  go’zallardan  afsona  aytishni 
talab  qiladi.  Navoiy  bu  qizlarning  qissaxoln  baxshi  qiz  bo’lmasalar-da,  afsona 
aytishlaridan  ajablanadi.  Shunga  asoslanib  shoir  uyqudagi  shohga  afsona  aytish, 
shoh  haramxonasida  ehtirom  bilan  asrash  lozim  bo’lgan  nozanin  qizlarni 
qissaxonga  chiqarish  to’g’ri  emas,  degan  xulosaga  keladi.  Uchinchi  kamchilik 
sifatida  esa  zamonasining  ikkala  yagona  fozil  kishisi  bo’lmish  Nizomiy  va 
Dehlaviyning  shunday  hayratomuz  ish  tutgan  nodonni  maqtashi  va  uning 
maddohiga  aylanib  qolishida  deb  biladi.  Bu  kamchiliklardan  elga  ko’proq  ranj 
yetishini tanqid qiladi:  
Olloh, olloh, ne ganj bo’lg’ay bu! 
Sarbasar elga ranj bo’lg’ay bu!  
 
Baski, ustod edilar komil. 
Bo’ldilar g’arralig’ bila g’ofil.  
Bu  komil  ustodlar  o’z  ishlariga  qattiq  berilib  -  g’ururlanib  ketib,  o’z 
xatolaridan  g’ofil  bo’lib  qoldilar.  Navoiy  bu  fikrlarni  aytar  ekan,  mazkur  o’rinda 
lirik  chekinish  qilib,  shunday  yozadi:  “Kimki,  bu  ishta  bo’lsa  mustag’niy. 
Yoshunur  ko’nglidin  base  ma’niy”.  Bunda  shoir  kimki  bir  ishida  kibru  havoga 
berilsa, uning ko’nglida ko’pgina ma’nolar o’zidan yashirinib qoladi, deydi.  
Ko’rinadiki, shoir har qanday ishda ortiqcha mag’rurlik kishiga band berishi 
mumkinligidan  ogohlantiradi.  Shuning  uchun  insonlarni  kamtarinlikka  chaqirib, 
hato qilmaslikka da’vat etadi.       
Navoiy ulug’ salaflari ijodidagi bu kabi kamchiliklarni keltirar ekan, ularning 
mahoratda tengi yo’q buyuk so’z ustasi ekanliklarini alohida ta’kidlab o’tadi va bu 
ulug’ siymolarni o’zining ustozi sifatida e’tirof etadi.   
Shunday  qilib,  Navoiy  ustod  shoirlarning  ijodini  tanqidiy  o’rganib,  ulardagi 
nuqson  va  kamchiliklarni  takrorlamaslikka  harakat  qiladi.      Navoiy  o’z  dostonini 
«ishq  moyasi»  bilan  sug’orishni,  ya’ni  afsonani  tugal  ishq
(
iy  doston  shaklida 
qaytadan ishlashni o’z oldiga vazifa qilib qo’ydi. 

---

 
136 
Shoir  o’z  dostonini  yozishga  kirishishdan  oldin  Bahrom  hakidagi  barcha 
rivoyatlarni,  tarixiy  manbalarni  sinchiklab  o’rgangan.  Navoiy  asarning  xotima 
qismida  bu  dostonni  yozishdan  ilgari  tarixiy,  hayotiy  va  asarga  aloqador  bo’lgan 
materiallarni o’rganish ustida uzoq vaqt qunt bilan ishlaganligini aytadi. 
Navoiy  «Sab’ai  sayyor»  dostonida  Firdavsiy,  Nizomiy,  Dehlaviy  kabi  ulug’ 
so’z  ustalarining  adabiy  an’analarini  ijodiy  davom  ettirib,  o’z  davrining  dolzarb 
muammolarini  asar  mohiyatiga  singdirgan.  Unda  Navoiyning  insonga  muhabbat, 
insonparvarlik, adolatparvalik g’oyalari o’zining yorqin aksini topgan.    
«Sab’ai sayyor» o’zining kompozitsion tuzilishiga ko’ra «Хamsa»ning boshqa 
dostonlaridan  ajralib  turadi.  Navoiy  dostonni  yaratishda  Sharq  adabiyotidagi  
hikoya ichida hikoya usulidan mahorat bilan foydalangan.