Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti informatika va uni o

Data 
Management)таркибида 
ЛИАС 
(САПР) 
қўлланилади. Версияларни бошқариш системалари конфигурацион бошқариш 
(Software Configuration Management Tools) қуролларида фойдалинади; 
лойиҳаларни бошқариш системалари - лойиҳаларни бошқариш (ингл. project 
management) – бориш жараёнида кўрсатилган чегараларда баъзи лойиҳалар 
доирасида иш ҳажмини, ашёларни (вақт, пул, меҳнат, материал, энергия, фазова 
ш.к.), вақтни, сифатни ва хавф-хатарларни мувозанатлаштиришда аниқ мақсадлар 
аниқланадиган ва эришиладиган қандайдир натижалар олишга қаратилган 
фаолият соҳасидир. Лойиҳани бошқариш – лойиҳа доирасида қўйилган мақсадга 
эришишга йўналтирилган амалларни режалаштириш ва жорий этиш учун 
билимлар, кўникмалар, ускуналар ва методларниқўллашдир. Лойиҳаларни 
бошқариш қуйидаги босқичларни ўзига олади: ишларни режалаштириш, хавф-
хатарларбаҳолаш,зарур ашёларни баҳолаш, ишни ташкил этиш, инсон ва моддий 
ашёларни жалб этиш, раҳбарлик, лойиҳани бажарилишини боришини назорат 
қилиш (лойҳани бажарилишини самарадорлигини ўлчаш ва назорат қилиш учун 
ўзлаштирилган ҳажм методи фойдаланилади), бажаришни бориши бўйича 
ҳисобот, олинган далиллар асосида натижаларни таҳлил қилиш; 
хатоларни кузатиш системаси(ингл. bug tracking system) –дастурларда 
топилган хато, яъни багларни, фойдаланувчилар истакларини ҳисобга олиш ва 
назорат қилиш, шунингдек ушбу хатоларни бартараф этиш ва истакларни 
бажариш ёки бажарилмаслик жараёнини кузатиш учун дастурий таъминот ишлаб 
чиқувчи(дастурчи, тестловчи ва бошқа)ларга ёрдам бериш мақсадида ишлаб 
чиқилган амалий дастур;
ва бошқалар. 
 
2. Педагогик дастурий воситалар (ПДВ) – компьютер техникаси ёрдамида 
ўқитиш жараёнини қисман ёки тўла автоматлаштириш учун мўлжалланган
дидактик восита. 
ПДВтаркибига:у ёки бу ўқув предметини ўқитишда берилган дидактик 
мақсадларга эришишга йўналтирилган дастур (ёки дастурлар тўплами); техник ва 
методик ҳужжатлар комплекти, шунингдек зарур ҳоллардақўшимча воситалар 
тўплами киради. 
И.В.Роберт ўқитишга мўлжалланган дастурий воситани, қандайдир 
предмет ооҳасини акслантирадиган, у ёки бу ўлчовда уни ўрганиш 
технологиясини жорий қиладиган, ўқув фаолиятнинг турли кўринишларини 

---

39 
амалга оширадиган шартларни таъминлайдиган дастур сифатида таърифлайди. 
Бундай таъриф ПВга талабни кучайтиради, чунки ўқув фаолиятнинг фақат аниқ 
бир турига мўлжалланган дастурларни мавжудлиги равшан, масалан моделлаш.
Л.И.Долинер, Р.Р.Пашкова ва И.И.Данилиналарнинг тадқиқот ишларида 
педагогик дастурий восита таърифи: «ПДВ – бу ўқитишнинг аниқ мақсадига 
эришишга мўлжалланган ва ЭҲМ учун дастурларни, шунингдек бу дастурларнинг 
маълумотларини узатиб борадиган методик ва дидактик мажмуадир» каби 
таърифланади. Ушбу таърифнинг қимматлилиги, унинг методга нисбатан ўқитиш 
мақсадининг бирламчилигини уқтиришидадир. 
Л.И.Долинернингюқорида цитатаси келтирилган ишида синфлаштириш 
асосига ПДВни фойдаланишнинг дидактик мақсади қўйилган ва намойишли, 
ўргатувчи, назорат қилувчи, тренажёрлар, молеловчи, ўйинли ва ёрдамчи 
турлари ажратилади. Ушбу ишда шунингдек, ПДВ ларнинг уларга киритилган 
ўқувчиларга таъсир этишни бошқарувчи табиатидаги, яъни тўла аниқланадиган, 
қисман аниқланадиган ва аниқланмайдиган синфлаштиришқаралади. Ушбу 
бошқаришнинг вариантлари билан: ўқув фаолиятни дастурлаш, ўқув муҳитини 
моделлаш ва эркин ўқитиш методлари билан боғланади.
Ўқувчиларнинг ўқув фаолияти элементларига 
асосланган ПДВ ларни қуйидагича синфлаштириш 
мумкин. Бир гуруҳга ўқувчилар томонидан бевосита 
фойдаланиладиган, 
бошқасига 
– 
ўқитувчилар 
ўқувчилар билан ишлаш мобайнида қўллайдиган 
гуруҳларни ажратамиз. Биринчи гуруҳга:
моделловчи тадқиқот дастурлари;
компьютерли тренежёрлари; 
компьютерли назорат дастурлари; 
маълумотли-ахборот 
системалари 
каби 
дастурий воситаларкиритилади. 
Иккинчи гуруҳга: 
моделловчи намойишли дастурлар; 
индивидуал вазифаларни генерация қилиш ва текшириш каби дастурлар 
киритилади. 
Моделловчи тадқиқот ва намойишли дастурларматематик модели орқали 
қандайдир физик, биологик, экологик, иқтисодий ва ш.к. системаларни ишлаб 
туришини имитация қиладиган дастурлардир. Модел қатор кирувчи ўзгарувчи ва 
параметрларга эга бўлиб, улар системада ўзгаришларни вариация қилиб, уни 
ишлаб туриш қонун ва тамойилларини белгилаши (очиши!), яъни уни ўрганиши 
мумкин. Тадқиқот ва намойишли моделнинг фарқи, масалан физика дарсларидаги 
намойиш тажрибани ва амалий лаборатория ишларидаги каби, уларнинг
дидактик белгиланишидадир. Намойиш мобайнида асосий дидактик омили 
сифатида тақдим этиш жараёни ёки ҳодисанинг кўргазмалилиги чиқади. 
Тадқиқотга мўлжалланган дастур эса, ишлаб туриб ўқувчи субъектив янги 
ҳақиқатни белгилайдиган операцион система тамойили бўйича қурилиши лозим.
Компьютерли тренажер – бу ўқувчиларда ҳаракатларнинг мустаҳкам 
кўникмаларини ишлаб чиқишга мўлжалланган бўлиб, буни амалга оширишда 
зарур ўқитувчи вазифасини бажарилишини таъминлайдиган дастурдир. 
Компьютер тренажер: 

---

40 
бир ҳил турдаги вазифалар кетма-кетлигини аниқланган (ўқитувчи ёки 
ўқувчиларни ўзлари томонидан) мавзу бўйича генерациялашни(ёкимавжуд 
банкдан танлаш) ва ўқувчиларга тақдим этишни;
ўқувчиларгавазифани бажариш воситаларини тақдим этиш (экранли 
калькулятор, матнлар муҳаррири, жавобларни киритиш имконияти ва ҳоказо); 
ўқувчининг талабига кўра маслаҳатлар ёки масалани ечиш намунасини 
тақдим этишни; 
натижаларни сифатли баҳолаш билан ўқув вазифани бажаришни таҳлил 
қилишни кўзда тутиши керак. 
Машқ қилишда ўқувчилар дастур бошқарувида ишлайдилар, лекин ўқиш 
тактикасини ўзлари танлайдилар. Ҳудди шунингдек, ўзлаштириш темпи, ҳажми 
ва бажарилган вазифаларнинг мураккаблиги, олинадиган ёрдам даражаси ҳам 
индивидуалдир. Тренажёрдан фойдаланиб,ўқитишда ўқувчининг ҳаракатларини 
баҳолаш босқичида фойдаланилгани учун, фақат 
сифат 
ва 
тавсия 
табиатига 
эга. 
Тренажёр 
натижаларига кўра баҳолар журналга қўйилмаслиги 
лозим. Тренажёрни ўйин шаклида расмийлаштириш 
мумкин ва бундай тренажёрлар ўқув компьютер 
ўйинлар деб айтилади.
Компьютерли 
назорат 
дастурлариўқитишнинг 
барча 
босқичларида 
ўқувчиларнинг билим ва кўникмаларини назорат қилишга мўлжалланган. 
Компьютерли назорат: 
ўқитувчи томонидан белгиланган вазифалар кетма-кетлиги бўйича 
генерациялаш(ёкимавжуд банкдан танлаш)нива ўқувчиларга тақдим этишни; 
ўқувчиларга вазифаларни бажариш воситаларини (экранли калькулятор, 
матнлар муҳаррири, жавобларни киритиш имконияти ва ҳоказо)тақдим этиш; 
вазифаларни бажариш натижасини сифатли баҳолаш ва жорий назоратда 
шунингдек, қилинган хатоларни таҳлил қилишни;
ўқувчилар гуруҳини назорат қилиш натижаларини статистик қайта 
ишлашни кўзда тутиши лозим.
Бундан ташқари, назорат дастурлари, тренажёрлар каби, ўқувчиларнинг 
индивидуал хусусиятлари ва имкониятларига максимал мослашишни таъминлаши 
керак. Бунинг учун, улар ўқитувчилар фойдаланиши мумкин бўлган 
мослаштирувчи параметрларга эга бўлиши лозим. Бундай параметрларнинг 
бўлмаслиги (“қаттиқ” дастурлар) ПДВдарни фойдаланиш имкониятини 
қандайдир даражада чегаралаб қўяди. 
Маълумотнамали-ахборот системалариўқувчилар томонидан ахборотнинг 
фактологик манбалари сифатида фойдаланиладиган дастур ва системаларни 
бирлаштирадилар. Буларга мультимедиа-системаларни ва глобал компьютер 
тармоқларини (аввло, Internet)киритиш мумкин. Ўқувчи ўқитувчидан вазифа 
олгандан сўнг, системада зарур маълумотларни излайди ва уларни ўзлаштиради,
албатта, бундай турдаги фаолият учун мустақил равишда ахборот излаш ва 
топилган маълумотларни қайта ишлашга ўқувчи тайёргарлик кўрган бўлиши 
керак.
Индивидуал вазифаларни генерация қилиш ва текшириш дастурларимактаб 
масалалар тўпламида мавжуд бўлган бир мавзудаги ўқув масалаларини камроқ 

---

41 
вариация қилишга ва масала ечишга ўргатишни яккалаштиришга қаратилган. 
Яккалаштирилган вазифалар яратиш усули бўйича банклар, вариаторлар ва 
генераторлар турига ажратилади. Бу дастурларни ўқитувчи фойдаланади, 
шундан кейин ўқувчиларга вазифалар, масалан, информатикадан вариацияланган 
вазифалар тўпламида кўзда тутилган каби, “компьютерсиз” (қоғозли) вариантда 
тақдим этилиши мумкин. Навбатдаги текшириш ўқитувчи томонидан 
компьютерни қўллаган ёки қўлламаганҳолда амалга оширилиши мумкин.
Юқорида саналган ПДВлардан ташқари ўқувчилар ва ўқитувчилар албатта, 
аниқ педагогик йўналтирилмаган муҳаррирлар, жадваллик процессорлар, 
математик пакетлар ва ш.к. ахбортни қайта ишлашнинг стандарт универсал 
воситаларини фойдаланишлари мумкин.