Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti b. S. Abdullayeva, N. Sh. Ruzikulova

Yuzlik 
konsentrida 
arifmetik 
amallarni 
oʻrgatishda 
axborot 
texnologiyalaridan foydalanish.
 
Yuzlik konsentrida arifmetik amallarni oʻrgishda oʻquvchilar sonlarni 
oʻnlikdan oʻtib qoʻshish, sonlarni oʻnlikdan oʻtib ayirish, qoʻshish va ayirish 
jadvallaridan foydalanish, sonlarni qoʻshish va ayirish amallari yordamida 
taqqoslash, sonni bir necha birlikka oshirish va kamaytirish, qoʻshish va ayirish 
amallarining ma‘nosiga oid matnli masalalar bilan tanishadilar. 100 ichidagi sonlar 

---

117 
ustidagi arifmetik amallarni oʻrganish jarayonida oʻquvchilar qoʻshish jadvali va 
koʻpaytirish jadvalini yod oladilar.
Yuz ichida arifmetik amallar bajarishda oʻquvchilar tafakkuri va tassavurining 
rivojlanganligini talab qiladi. Predmetlarni sanash yordamida ular ustida amallar 
bajarish noqulaylikga olib keladi. Bunda amallar yordamida misollar еchishda ular 
tasavvurlariga tayanadilar. Buning uchun axborot texnologiyalari yordamida koʻp 
elementli toʻplamlarni oʻquvchilarga namoyish qilish asosida amallar bajarishga 
oʻrgatish mumkin. 
Ma‘lumki koʻpaytirishga doir misollarni еchishga oʻrgatish qoʻshish bilan 
еchish, koʻpaytuvchilarni oʻrin almashtirish usuli yordamida еchish, bir xil 
qoʻshiluvchilarni gruppalash (guruhlash) usuli yordamida еchishga oʻrgatiladi. 
Koʻpaytirishni qoʻshish yordamida еchishga oʻrgatish jadvaldan tashqari 
koʻpaytirish va boʻlishga oʻrgatishda tasvirlar yoki predmetlar asosida tushuntirish 
murakkab. Shuning uchun ularni tushuntirishni multimediyalar asosida namoyish 
qilish oʻquvchilarda umumiy tushuncharning hosil boʻlishiga yordam beradi. 
Masalan, ―17 ∙ 3‖ koʻrinishdagi misollarni еchishga oʻrgatishda 17 + 17 + 17 
= 51 kabi tushuntirishda axborot texnologiyalari asosida tasviriy namoyish qilish 
mumkin. Chunki axborot texnologiyalari asosida tasvirlar sonini istalgancha 
koʻpaytirish imkoniyati mavjud. 
Boshlang‗ich sinflarda sonni 1 va 10 ga koʻpaytirish hamda boʻlish, nolni va 
nolga koʻpaytirish, nolni boʻlish doir bilimlarni oʻzlashtirishda ular uchun umumiy 
usullar qaralib, jadvaldan olib tashlanadi. Shuning uchun sonni 1 va 10 ga 
koʻpaytirish hamda boʻlish, nolni va nolga koʻpaytirish, nolni boʻlish doir 
bilimlarni oʻzlashtirish 
Birinchi bosqichda oʻquvchilar 1 va 10 sonlari bilan koʻpaytirish va boʻlish 
hollarini oʻzlashtiradilar (1 ∙ 3=3, 3 ∙ 1=3, 3 : 3=1, 3 : 1=3, 10 ∙ 3 = 30, 30 : 3=10, 
30 : 10=3). Avval birni oʻzidan katta songa koʻpaytirish xoli olinadi (1 ∙ 2, 1 ∙ 4, 1 ∙ 
6 va hakazo). Bu xolda natija qoʻshish bilan topiladi (1 ∙ 2 = 1 + 1=2). Keyin 
oʻquvchilarga еchilgan misollarga diqqat bilan qarash va ularda umumiy narsani 

---

118 
sezishga xarakat qilish taklif etiladi. Bu ishning borishi jarayonida oʻquvchilar 
oʻqituvchi rahbarligada xulosalar chiqaradilar, agar koʻpayuvchi 1 ga teng boʻlsa, u 
holda koʻpaytma koʻpaytiruvchiga teng boʻladi. Shunga oʻxshash misollar shu 
xulosa asosida hal qilinadi. Keyin oʻquvchilar 1 ga koʻpaytirish qoidasi bilan 
tanishadilar. Agar koʻpaytiruvchi 1 ga teng boʻlsa, u holda koʻpaytma 
koʻpayuvchiga teng boʻladi. Masalan: 4 ∙ 1=4, 12 ∙ 1 = 12, 
a ∙ 
1
=a. 
Bu еrda 
koʻpaytirishni qoʻshish bilan almashtirish usulidan foydalanib boʻlmaydi. Shuning 
uchun bolalarga qoidani ma‘lum qilish va bundan keyin xisoblashlarda foydalanish 
kerak. 
Boʻlinuvchiga teng boʻlgan songa boʻlish (3 : 3=1) boʻlishning aniq ma‘nosi 
asosida ochib beriladi; 3 ta qalamni 3 qutichaga baravardan boʻlib qoʻying; u holda 
har bir qutichada bittadan qalam boʻladi. 
Birga boʻlish koʻpaytirish va boʻlish orasidagi oʻzaro bog‗lanish asosida 
kiritiladi: 1 ∙ 4=4 ekanini bilgan holda 4 : 1 =4 ekanini topamiz.