Nizomiy nomidagi tdpu tabiiy fanlar fakulteti

Valentlik va oksidlarga tavsif.
Valentlik-element atomi (ion) ga xos tushunchadir.Valentlik-bir element atomining ayni molekula tarkibidagi boshqa element (yoki elementlar) bilamn hosil qilgan bog’lanishlar sonidir.
Agar atom tuzilishi nuqtai nazaridan qarasak, elementlarning valentliklari kimyoviy bog‘ hosil bo‘lishida element atomi tashqi elektron qavatini to‘ldirish uchun qabul qilib oladigan yoki beradigan elektronlari sonidir.
Elementlarning valentliklari davriy jadvalda shu element joylashgan gruppa raqamiga qarab aniqlanadi. Masalan I gruppa elementlari bir valentlilikni
Shundan kelib chiqadiki molekula tarkibidagi barcha atomlarning valentliklari yig‘indisi o’zaro teng bo‘lishi, ya‘ni molekula tarkibidagi har bir elementning valentliklari to‘yingan ( Li-, K-, K-..), II gruppa elementlari ikki valentlilikni (-Be-, -Mg-, -Ca-). va boshqalarni misol qilishimiz mumkin. Elementlarning vaklentliklari doimiy va o’zgaruvchan bo‘ladi


Valentlik
O‘zgarmas valentlikka ega O‘zgarmas valentlikka ega
elementlar. elementlar.
( I ). H₂, Li, Na, K, Rb, Cs, F. ( I , II ). Cu.
(II). O2, Be, Ba, Ca, Mg. ( II, III ). Fe.
(III). Al, B. ( III, V ). P.
(II, IV ). Si, C.
I dan VII-Cl, Br, I₂, Ge.
II, IV, V.


Okisidlanish darajalari
Oksidlanish darajasini aytishdan avval oksidlarni o‘ziga to‘xtalib o‘tamiz.
Biri kislorod bo’lgan ikki elementdan tashkil topgan murakkab moddalar.
ExOy E-element
O-kislorod
x, y-indeks
Al₂O₃-alyuminiy oksidi
Fe₂O₃-temir(II) oksidi
Indeks – shu moddadan nechta qatnashganligini ko‘rsatadi.
2Al₂O₃
Koefitsient- shu moddaning barchasiga ta’sir ko’rsatadi va nechta molekula qatnashganini bildiradi.
Oksidlanih darajalari-atomlarning bergan yoki olgan elektronlari soni shu elektronning oksidlanish darajasi deb ataladi. Agar element: 1 ta elektrion bersaa +1, olsa-1,2 ta elektron bersa +2, olsa -2. 3 ta elektron bersa +3, olsa -3 oksidlanish darajalarini hosil qiladi.
Ionlarning zaryadini yozishda zaryad miqdori ,,+ ‘‘ yoki ,,- ‘‘ ishoralarining oldiga yoziladi. Masalan: -2+2-3+ ‘‘ Elementlaring oksidlanish darajasini yozishda esa oksidlanish darajasi qiymati ,,+ ‘‘ yoki ,, - ‘‘ ishoralaridan keyin yoziladi. Masalan: H₂, Cl₂, N₂. Elementlarning birikmalardagi oksidlanish darajalarini bilgan holda bu birikma oksidlanish yoki qaytarilish xossasini namoyon qilishini oldindan aytish mumkin. Masalan: sulfat kislota H2SO4 da oltingugurt eng yuqori oksidlanish darajasida (+6) bo‘ladi va demak, boshqa elektronlar bera olmaydi, shu sababli sulfat kislota faqat oksidlovchi bo‘lishi mumkin. Vodorod sulfid H2S da oltingugurt, aksincha quyi oksidlanish darajasiga ega va boshqa elektron qabul qila olmaydi. Shu sababli vodorod oltingugurt oraliq oksidlanish darajasi +4 ga teng va elektronlar berishi ham, qaytaruvchilik xossasi ham namoyon bo ‘lishi mumkin. Birikmalarda elementlarning oksidlanish darajalarini topish uchun asosiy amallarni bajarib o‘tamiz.
Alyuminiy sulfid molekulasidagi atomlarning oksidlanish darajalarini aniqlash. 1) Elektron bergan elementning belgisi avval, elektron olgan element belgisi keyin yoziladi.
Al2S3. Demak, Alyuminiy elektron berib, oltingugurt elektron oladi. 2) Alyuminiyni sirtqi energetik qavatida uchta, oltingugurt atomining sirtqi energetik qavatida oltita elektron bor. Oltingugurt atomi alyuminiyga nisbatan elektromanfiyligi u tashqi qavatga ikkita elektron olib -2 oksidlanish darajasini hosil qiladi. Alyuminiy atomi esa tashqi energetik qavatidagi uchta elektronni berib +3 oksiodlaish darajasini namoyon qialdi. Ikkita Alyuminiy atomi, hat biri 3 tada jami oltita electron beradi, alyuminiy atomlari bergan elektronlarini har biri ikkitadan uchta oltingugurt atomlari oladi. -2 kimyoviy birikmalarni tashkil etuvchi atomlarning oksidlanish darajalari yig‘indisi hamisha nolga teng deb olinadi. Fosfat kislota aniqlash uchun quyidagi amal ustida ishlaymiz.
1) Fosfat kislotada eng elektromanfiy element kislorod.
Kislorod ikkita electron olib -2 oksidanish darajasini namoyon qiladi. Vodorod +1 oksidlanish darajasiga aega -2. Fosfat kislotaning namoyon qilgan atomlarningoksidlanishdarajalarining yig ‘indisi nolga teng.
3(+1)+x+4(-2)=03+x-8=0x=+8-3=+5.
Metall atomalari hamisha musbat oksidlanish darajasiga ega. Metalmaslardan ftor faqat
-1 oksidlanish darajasiga ega. Qolgan metalmaslar ham manfiy, ham musbat, oksidlanish darajalarini namoyon qiladi.
1-masala.Nima uchun uglerod ko‘pchilik birkmalarida to‘rt valentli boladi?
Yechish: Uglerodning qozgalmagan atomida tashqi pogonasidgai elektronlar orbitallar bo‘yicha quyidagicha taqsimlanadi.


6C S
2p(x) 2p(y 2p(z)
2S
Bu sxema orqqali uflerod 2 valentli, chunki eng oddiy holda valentlik juftlashmaga elektronlar soni bilan aniqlanadi. Uglerod atomida bitt abo ‘sh 2p-orbital bor va nisbatan oz energiya sarflanganda bitta 2s-elektron 2p- holatiga o‘tadi, natijada juftlashmagan elektronlarning umumiy soni to ‘rtga yetadi.


6 C
2p(x) 2p(y) 2p(z)
2s
Elekrtonning 2s-dan 2p ga o‘tishi uchun sarflangan energiyani ikkita qo‘shimcha bog‘ vujudga kelishida chiqadigan energiyani ortig‘i bilan qoplaydi.
2-masala. Quyidagi molekulyar va iondagi azotning oksidlanish darajasini aniqlang: a) N₂O₄, b) (NH₄)₂CO₃, d) NO₂.
Yechish:a)Azotning oksidlanish darajasi x, kislorodniki -
2. Molekulaning neytralligiga asoslanib tenglama tuzib olamiz.
2x+4(-2)=0
Bundan x=-3, ya‘ni N₂O₄ da azotning oksidlanish darajasi +4 ga teng.
b) Karbonatlarda (karbanat kislota H₂CO₃ ning tuzilishida) vodorodning oksidlanish darajasi +1, kislorodning oksidlanish darajasi -2, uglerodning iksidkanish darajasi +4, azotning oksidlanish darajasi x ga teng. Shunga oid tenglama tuzamiz.
2x+2(+1)+(+4)+3(-2)=0,
Bundan x=-3, ya’ni (NH4)2CO3 da azotning oksidlanish darajasi -3 ga teng.
d) Kislorod bilan atoning oksidlanish darajalari tegishli ravishda -2 va xga teng. NO₂ ning zaryadi -1 ga tengligini e‘tiborga olib, tenglama tuzamiz.
x+2(-2)=-1.
Bundan x=+3, ya‘ni NO₂ ionda azotning oksidlanish darajasi +3 ga teng.
3-masala. HCN, CH₃OH, HCOH birikmalaridag uglerodning valentligini va oksidlanish darajalarini aniqlash.
Yechish: Bu birikmalarning struktura formulalarida:
H
H—C---OH, H-C=N, larda uglerod to ‘rt valentli, degan xulosaga kelamiz,
H uning oksidlanish darajasi esa quyidagiga teng bo ‘ladi:

HCN da : 1+x+(-3)=0, x=+2.

CH₃OH da : x+3(+1)+(-2)+1=0, x=-2.
HCOH da : 1+x+(-2)+1=0, x=0.
Valentlik va oksidlanish darajalariga oid mustaqil ishlash uchun test.
1.Kislorod atomining maksial valentlik namoyon qilish imkoniyati.?
A)2 B)4 C)6 D)5.
2. Kalsiy fosfid gidrolizi natijasida hosil bo‘lgan mahsulotdagi fosfarning oksilanish darajasini aniqang.
A)+3 B)0 C)+1 D)+5.
3. Alyuminiy nitrat tarkibidagi azotning valentligioksidlanish darajasini ko ‘rsating.
A) 5, +5 B) 4, +5 C) 3, +3 D) 3, +5.
4. Quyidagi birikmlalarlarda oksidlanish darajasi +5 bo‘lgan elementlarni aniqlang.
KNO₃; H₃PO₄; SnO₂;
Fe₂O₃; HClO₃ KMnO₄ K₂Cr₂O₇;
A) Sn, Cr B) Mn, N, Cr
C) N, P, Cl D) Fe, Cl, Mn
5.H₂C₂O₄ va NaCN da uglerodning oksidlanish darajasini aniqlang.
A) +3, +2 B) +2, +4
C) +4, +4 D) +3, +3
6. Azotning oksidlanish darajasi ortib boradigan qatorni ko‘rsating.
A) NO, NO₂, NH₃ B) NH₃, HNO₃, HNO₂
C) NH₃, NO, HNO₃ D) KNO₃, KNO₂, NO₂
7.Bertole tuzida xlorning oksidlanish darajasi nechchiga teng?
A)-1 B) +5 C)+3 D) +4
8.Uglerodning valentligi IV, oksidlanish darajasi -4 bo ‘lgan birikmalarni aniqlang.
A) CF₄ B) CO C) CH₂Br₂ D) SiC
9. Qaysi zarrachalarda kislorodning valentligi ikki, lekin oksidlanish darajasi -2 emas?
1) ftor oksidi; 20 vodorod peroksidi;
3) is gazi 4) gidroksiniy kationi.
A) 2,4 B) 1, 3 C) 1,2 D) 3, 4
10.IV guruh elektrnlaridan birining uchuvchan vodorodli birikmasuning vodorodga nisbatan zichligi 16 ga teng. Ushbu birikmalarning formulasini belgilang.
A) CH₄ B) PbH₄ C) SiH₄ D) SnH₄