Низомий номидаги тошкент давлат педагогика

сунъий турларга ажратган. Халқий (халқум) чолғу бу – инсоннинг овози 
бўлиб, дунёдаги энг мукаммал чолғу эканлиги уларнинг мусиқага 
бағишланган рисолаларда биринчи маротаба эътироф этилади. Дарҳақиқат, 
инсон овозининг имкониятлари кенглигини нафақат бошқа инсонларнинг,
балки ҳайвонлар, қушлар, мусиқа чолғулари, борингки табиатдаги турли 
шовқинли товушларга ҳам тақлид қила олишини кўп бора кўзатганмиз.
Инсоният ривожланиши давомида яратилган мусиқий чолғулар, 
мантиқий жиҳатдан олиб қараганда, бирин-кетин пайдо бўлганлигини 
кузатиш мумкин. Мутахассисларнинг фикрича, энг аввало урма зарбли 
чолғулар, кейин ҳаво воситасида товуш ҳосил қилинадиган – дамли 
чолғулар ва ундан кейин торли чолғулар дунёга келган.
Урма зарбли чолғуларнинг ўзи ҳосил қилинадиган товуш хусусиятига 
кўра 2 турга бўлинади. Бўлар:
- ҳосил қилинадиган товуш маълум баландликка эга бўлиб, куй ижро 
этиш имконияти бўлган чолғулар;
- фақат усул ҳосил қилишда фойдаланиладиган, маълум мусиқий 
баланликдаги товушни ҳосил қилмайдиган чолғулардир. 

---

196 
Ҳаво воситасида товуш ҳосил қилинадиган чолғулар ўз навбатида: 
- бевосита қувур ичида товуш ҳосил қилинадиган; 
- тил ёрдамида товуш ҳосил қилинадиган; 
- ҳаво йўналишини ўзгартириш асосида товуш ҳосил қилинадиган 
чолғуларга бўлинади. 
Торли чолғулар: 
- тирнаб чалинадиган; 
- уриб чалинадиган; 
- камон билан товуш ҳосил қилинадиган; 
- мизробли чолғулар гуруҳларига бўлиниб кетади. 
Баъзи мусиқий чолғулар айнан бирор гуруҳга кирмасдан у ёки бу 
гуруҳдаги маълум хусусиятларни бирлаштирган ҳолатда ҳам учрайди. 
Масалан, чангқўбиздаги асосий товуш темир, ёғоч, суяк ёки қамиш 
парчасини тебратиш орқали ҳосил қилинсада, уни тингловчиларга 
эшиттириш учун инсоннинг оғиз бўшлиғи резонатор вазифасини бажаради. 
Бунда нафас олиш ва чиқариш услубидан, яъни ҳаводан фойдаланилади.
Ўзбек анъанавий чолғулари таркибига кирувчи урма-зарбли чолғулар 
орасида товуши маълум мусиқий баландликка эга бўлганлари учрамайди. 
Бу гуруҳ чолғулари қаторига дойра, ноғора, сафоил, қайроқ, қошиқ, 
чиндовул, тарелкалар киради. Баъзи ҳолларда патнис, пиёла каби маиший 
анжомлардан ҳам фойдаланилади. 
Дамли чолғуларнинг тилли, найпичоқли, мундштукли турлари ҳам 
учрайди. Қувурга тўғридан-тўғри ҳаво жўнатиш орқали товуш ҳосил 
қилинадиган қамиш най, ғажир най, най чолғулари;