89
Ген инженерияси учта босқичда олиб борилади:
1. Керакли генни ажратиш ёки синтез қилиш;
2. Керакли гени бўлган ДНКни кўчирувчи (вектор) ДНКсига улаш;
3. Керакли ген уланган вектор ДНКсини ҳужайрага ёки
организмга
ўтказиш.
Ген инженерияси ёрдамида мўлжалланган мақсадга эришиш қуйидаги
асосий масалаларнинг қандай ечилишига боғлиқ:
1.
Ҳар хил организмлардан олинган ДНК молекуласини майда
бўлакларга (генларга) ажратиш;
2.
Генлар ичидан кераклисини топиб, шу генни ташиб юрувчи
(вектор) га бирлаштириш;
3.
ДНКсида керакли ген бўлган векторни ҳужайрага киритиш;
4. Кўпгина ҳужайралар орасидан кўчириб ўтказилган
генни олган
реципиент ҳужайраларни ажратиш.
Ҳар бир организмдан олинган ДНК молекуласини майда бўлакларга
(генларга) ажратиш эндонуклеаза, трансфераза ва лигаза ферментлари
топилгандан кейин ҳал этилди. Генлар ичидан кераклисини топиб, шу генни
ташиб юрувчи вектор сифатида плазмидлар ДНК сидан фойдаланилди. ДНК
да керакли ген бўлган векторни ҳужайрага киритишда калций тузларидан
фойдаланилди. Калций тузлари таъсирида векторни кабул қилувчи
ҳужайралар мембранасининг ўтказувчанлиги ошади.
Кўпгина ҳужайралар орасидан кўчириб ўтказилган генни олган
реципиент ҳужайраларини ажратиш генетик ва биокимёвий
усуллардан
фойдаланилган ҳолда керакли ген бўлган ҳужайраларни (клон) ажратиб олиш
билан ҳал этилди. Ген инженериясида ҳужайрадан ажратиб олинган керакли
ген вектор ДНКсига уланади. Одатда, лямбда бактериофаги, ҳайвонларнинг
айрим онкоген вируслари, бактерияларнинг плазмидаси ва эписомалари
вектор сифатида ишлатилади.
Рестриктаза ферментлари ёрдамида
плазмида ДНК занжири бир-
биридан ажратилиб, унинг якка ДНК ипи майда бўлакларга бўлинади.
90
Рестриктаза ферментларининг 50 дан ортиқ хили бўлиб, ҳар бирининг ДНК
молекуласида ўзининг таъсир кўрсатадиган, яъни узадиган жойи бор. Шулар
ичида энг кўп ишлатиладигани рестриктаза EcoRI. Бу рестриктазани
ишлатишнинг қулайлиги шундаки, у ДНК молекуласининг маълум бир
жойини, аниқроғи аденин ва тимин орасидаги боғни узади.
Натижада якка
ипли ДНКнинг бошқа ДНК бўлаги билан осон бирлашадиган майда
бўлаклари пайдо бўлади ва бу бўлакларда нуклеотидларнинг жойлашиши
биттасида фақат аденинли асосдан бошланса, иккинчисида фақат тиминдан
бошланади. Бошқа ДНК бўлагини ўзига осонгина
бирлаштирадиган ДНК
бўлагини лигаза ферменти бўлган эритмага солинади. Лигаза ферменти
керакли гени шу генни кўчирувчи плазмида ДНКсига улайди. Натижада ҳар
хил ДНКли (химер) плазмида ҳосил бўлади. Улар энди шундай
плазмидаларни ўзига қабул қилувчи ҳужайралари (реципиентлар) бўлган
совуқ ҳолдаги калций хлор эритмасига туширилади. Агар эритмани тезлик
билан қиздирилса, ҳужайралар пўстининг ҳужайра учун бегона бўлган
моддаларни киритмаслик хусусияти йўқолади. Шунинг учун ҳар
хил ДНК
бўлаги бўлган плазмида бактерия ҳужайрасига осонгина кириб, унинг
ДНКсига бирлашиб олади. Бактерия ҳужайраси бўлинганда ундан ҳосил
бўлган янги ҳужайралар энди олдингиларига ўхшаш бўлмайди.
Do'stlaringiz bilan baham: