Низомиддин млҳмудов дурдона худойберганова

учганича
очик 
эшиқдан тор-коронғи йўлак бўйлаб ичкарига кириб кетди 
(Э. Аъзам. Шоирнинг тўйи).
4. 
Отилмоқ.
Кескин, шиддат билан бирор томонга ташлан- 
моқ. Одам, жонивор ва бошқа ҳаракатланувчи нарсалар хакида.
Абрам ўқдай 
отилиб
келди. Кела солиб, Галяни қучоклаб 
олди (Р. Файзий. Ҳазрати инсон). Иккинчи фикр тўғрига ўхшаб 
кўринди-ю саваш ноғорасини чалиб юборди. Қўшини олдин- 
га ўқдай 
отилди
(Э. Самандар. Султон Жалолиддин). Қамчи 
еб ўрганмаган учкур бедов олдинга ўқдай 
отилиб
, эгасини 
бало-казодан олиб чиқиб кетди (П. Қодиров. Юлдузли тун- 
лар). Онам дахдизга, даҳлиздан равонга ўқдай 
отилиб
кирди- 
лар (X. Дўстмуҳаммад. Беозор кушнинг каргиши). Ҳовлида 
куртга барг киркаётган укаси Обиджон новдалар орасидан 
ўқдек 
отилиб чиқиб
унинг бўйнига осилди ва «акажон!» деб
282
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шундай кичкирдики, аллакаерда ётган хўроз кақоқлаб юборди 
(А. Қаҳҳор. Қўшчинор чироқлари). Одам шарпасини сезган кат- 
такон ок ит чайла оркасидан ўқдек 
отилиб чиқди
(С. Аҳмад. 
Қирк беш кун).
5. 
Отилиб чиқмоқ.
Асосан, каттик ҳаяжон, ҳиссий таранглик 
билан айтилган гап-сўз, хитоб ва шу кабилар ҳақида.
Кўкрагидан шу сўзлар ўқдай 
отилиб чиқди
: «Отамнинг 
камалиши эмас, сизнинг килмишингиз мени ўртокларим олдида 
ерга киргизиб юборди. Ҳеч бир халк душманининг хотини, бола- 
си...» Исмат ҳўнграб, ўрнидан туриб кетди (А. Қаҳҳор. Зилзила). 
Унинг нимадир дегиси келар, лекин озгин ёзувчининг оғзидан 
ўкдай 
отилиб чиқаётган
савлатли гаплар уни аввалига шашти- 
дан туширган, бу гапларда жон борга ўхшар, ишонгиси келар 
зди (Н. Эшонкул Момоқўшиқ).
6. 
Кирмоқ, санчилмоқ, қадалмоқ, урилмоқ.
Қаттик, дағал, 
кулоққа озор берадиган даражада эшитиладиган овоз, гап-сўз 
ҳақида.
Ухлаб колдингизми, нима бало! - режиссёрнннг тажанг 
кичкириғи Зуҳранинг кулокларига ўқдай 
кирди
(Ў. Ҳошимов. Нур 
борки, соя бор). Аммо овози кулоғимга ўқдек 
кирди
(Ў. Ҳоши- 
мов. Тушда кечган умрлар). Унинг ҳар бир нолакор ва заиф то- 
вуши йигитнинг кулоғига ўкдек 
санчилар
, бирок унга ёрдам 
беришдан ожиз эканлигидан, имконсизлигидан бўридек улиб 
юборгиси келарди (Б. Абдураззок. У). Хотин кирди... унинг... 
«аям», бу хотиннинг «қизим» дейиши унинг кулоғига ўкдек 
қадалди
(С. Аҳмад. Мехрибон). Ер остидан канчалик тикилма- 
син, у директорнинг ҳазиллашаётганини ҳам, жиддий айтаёт- 
ганини ҳам фарқлолмади. Қулоғига яна ўша сўз ўқдек 
урилди
(Ш. Бўтаев. Мактаб коровули).
7. 
Қадамоқ, тикмоқ.
Қаттик тикилиб карамок. Асосан, кўз 
ҳақида.
Элчин хатни ўкиб, Валяга нигоҳини ўқдек 
қадади
(Т. Ма- 
лик. Шайтанат). Ў «иложи топилур!» деб юборгиси келди-ю, кў- 
зи Қаландарнинг ўқдай 
қадалиб турган
кўзларига тушиб, тили 
ғулдираб колди (О. Ёкубов. Улуғбек хазинаси). Тикилиб 
қарасам, момом Гавҳаршод бегим! Кўзларини ўқдай 
тикиб
мен- 
га қараганда кўркиб кичкириб юборибмен (П. Қодиров. Шоҳ- 
руҳ ва Гавҳаршод). Эрталаб ҳайкалнинг очилишидан қайтаё- 
тиб, машина ойнасидан ўзига ўқдек 
қадалиб турган
бир жуфт 
кўзни кўриб колди (Э. Аъзам. Шоирнинг тўйи). У сопол ко- 
садаги кимизни бир кўтаришда бўшатиб, кабобга киришаркан, 
куйироқда ўтирган, чап кўзи кўр бир дарвеш ёлғиз кўзини унга 
ўқдек 
қадаб
, тикилиб-тикилиб караётганини пайкаб қолди
283
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

(О. Ёкубов. Кўҳна дунё). Ьирок усиқ кошлари ва юзидаги бат- 
тар кора мўйлари орасидан ўқдай 
қадалиб
боқувчи кўк кўзлари 
ҳамон эсимга тушади (С. Ўнар. Бибисора).
МИЛТИҚНИНГ ЎҚИДАЙ
Соғлом, тетик, ҳаракатли. Асосан, одам ҳақида.
Бир нуроний, лекин ҳали ҳам милтикнинг ўкидек чол бор 
экан, шу: - Ёшим саксонга боряпти. Нима, энди шунча йиллик 
хизматим бекор кетадими? - деб бакириб колди (А. Аъзам. Рўё 
ёхуд Ғулистонга сафар). Дада, чарчамай юрибсизми, ойимлар 
яхши юрибдиларми? - Онанг милтикнинг ўкидай, - яна гап 
қўшди чол (С. Сиёев. Чол билан кампир). М илтикнинг ўкидек 
одам... нечук туйкусдан бошлари оғриб колармиш? (О. Еқубов. 
Биллур кандиллар). Энди кўрсам, милтикнинг ўкидек, пушти 
гулнинг тўқидек келиним бор экан (А. Қодирий. Ўткан кунлар). 
Ўзинг кочок! М илтикнинг ўкидай одам, ўзинг бу тоғ орасида 
нима килиб юрибсан, қилтирик? (О. Ёкубов. Қарнок).
ў қ л о в
ЎКЛОВДАЙ
Қабармоқ, бўртмоқ, туртиб чиқмоқ;
йирик, йўғон. Асосан, 
бармок, томир, шунингдек, ҳарф, ёғоч кабилар ҳақида.
Ҳалиги киши орқага ташланиб орик-чандир бўйнидаги то- 
мирлари ўкловдай 
қабариб
, сигирни базўр тўхтатди (Ойбек. 
Қутлуғ кон). Унинг лаблари кўкариб, икки чаккасидаги томи- 
ри ўкловдай 
туртиб чиққанди
(3. Қуролбой кизи. Ёзсиз йил). 
Шофёр йигит кўлларини ёйганча бақрайиб турар, томирлари 
ўклогдай-ўклоғдай 
бўртиб турган
билагидан тиркираб қон 
окаётганди (X. Дўстмуҳаммад. Иўлакдаги одамлар). Кейин 
ўша ўқловдек бармоклари билан новда тагини чўкилай кетди 
(Ш. Холмирзаев. Ўзбек бобо). Қисматилло чўнқайиб ўтиргач, 
чол ўнг кўлининг ўкловдек кўрсаткич бармоғи билан беданинг 
кертилган поялари ва эзғиланган шалдиртикан ичидан кўтарилиб 
турган сарғишгина чўпни... кўрсатди (Ш. Холмирзаев. Узбек 
бобо). Қўрғончанинг кун юриш тарафида эшик ўрни бўлиб, мол- 
қўй кириб кетмаслиги учун кўндалангига ўкловдай ёғоч тўкиб 
қўйилган, тўғрироғи, унинг икки учи деворга кўшиб уриб юбо- 
рилган эди (Қ. Кенжа. Буюклар изидан). Чизиклар ўкловдай- 
ўкловдай бўлди (Т. Мурод. Юлдузлар мангу ёнади).
284
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ЎГИЛ
ЎҒ(И)ЛИДАЙ
Қадрдон,
якин; 
тарбия қилмоқ, яхши курмоқ.
Жуда яқин, 
илик муносабат, шундай муносабатда бўлмок.
Аммо ўғлидек 
қадрдон
, сирдош, ҳазилкаш Абдуҳафиз 
киладиган ишини отадан ҳам яширишга акли етмасди (Р. Фай- 
зий. Ҳазрати инсон). Буни ҳеч ким билмайди. Ҳатго Жамшид- 
нинг ўзи ҳам билмайди. Жамшид ўғлидек 
қадрдон
эди Бек акам- 
га (Т. Малик. Шайтанат). Раҳматли катта момомиз Моҳим бегим 
ўгайлик балосидан мудом бапанд турар эканлар. Ҳиндол мирзо- 
ни ўз ўғилларидай 
тарбия қилган эканлар
(П. Қодиров. Ҳумоюн 
ва Акбар). Зотан, отамнинг энг қадрдон дўсти бўлган, мени ўз 
бағрига олиб, яхшигина хунар ўргатган, ниҳоят ўз ўғлидек 
яхши
кўрган
бу мўйсафидга нима ҳам дердим? (О. Ёкубов. Муқаддас). 
Туробжон, бошкармада кўп йиллик шофёрлик қилиб, ўғлидек 
бўлиб колган, дарди ҳасратини ҳам, вактичоглигини ҳам баҳам 
кўрадиган Туробжоннинг фронтга жўнашини эшитди (Р. Фай- 
зий. Ҳазрати инсон).
ЎҒ Р и
(ХУДДИ) ЎҒРИ (КИШИ)ДАЙ (КАБИ, СИНГАРИ)
Турли шубҳали, эхтиёткорона ҳаракатлар қилмок. Яра- 
шиқсиз, хукук ва одобдан ташкари ҳаракат килмайдиган одам- 
лар ҳақида.
Эри ҳали кайтмаган, кайнонаси нариги уйда ухлаб колган 
бир кечаси келинчак ётокка ўгридай сиргалиб кирди ва эшик- 
ни махкам занжирлади (Н. Эшонкул. Очилмаган эшик). Кўча 
эшик кия очик эди. Асадбек худди ўғридек ичкарига бош сукиб, 
чирок нури тушиб турган деразага каради-да, ўзидан ўзи уялди 
(Т. Малик. Шайтанат). Анвар махдумнинг маҳалласига келиб ет- 
канда, киши танимаслик даражада қоронғи тушди ва шу каторда 
Анварнинг кўнглидаги қоронгилик ҳам кучайди, юрак уриши 
эътидолдан чиқиб, ўғри кишидек атрофига карана бошлади 
(А. Қодирий. Меҳробдан чаён). Ҳув ўша бирдаги нохуш суҳбат- 
дан сўнг Сайфиддин дўконга хийла кам келар, келганда ҳам 
ўғридай у ён-бу ёнга кўз ташлаб, «Бизга хизмат йўкми?» дея тез 
чикиб кетарди (С. Сиёев. Ёруғлик). Кетдикми? - дедим ҳадеб 
ўғридай пусиниб ўтиргим келмай (М. Мансур. Жудолик диёри).
285
www.ziyouz.com kutubxonasi

---