Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика


Табиат -борл икнинг таркибий кисми



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet53/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

3.2. Табиат -борл икнинг таркибий кисми.
Инсонни куршаб турган табиат, унинг пайдо 
булиши ва ривожланиши конуниятларини фалсафий 
нуктаи назардан фахмлаш ва илмий билиш амалиётда 
катта ахамият касб этади. Табиат бенихоят хилма-хил шакл ва куринишларда 
булиб инсонни куршаб турган моддий олам, бутун борликни уз ичига камраб 
олади. Уларнинг хаммаси бутун борлик йигиндисини, шу жумладан, инсонни 
хам ифодалайди .Табиат бенихоят хилма-хил маълум шакл ва куринишлари 
билан инсонни куршаб турган 
моддий олам маълум нарсалардан тортиб, 
галактикалар, м era г ал а кт и к ал ар, квазерлар, пульслар, атомлар, элементар 
заррачатар ва физикавий майдонларни уз ичига олади.Тор маънода тирик 
организмлар яшаши учун шарт-шароит булган Ер, (она табиат), атмосфера ва 
бош каш рдир.Табиат тушунчаси материя тушунчасига якин туради.Демак 
табиат хилма-хил жисмлардан ташкил топган материя куринишларидан 
биридир.
Инсон хаётда икки хил-табиий(бирлам чи табиат) ва сунъий (иккинчи табиат) 
мухитда яшайди. Буларни бир-биридан фарк килиши ва уларнинг узига хос 
томонларини 
хисобга 
олиши 
зарур.Табиий 
мухит 
ёки 
бирламчи 
табиат—инсоннинг фаолиятини мехнати натижасига боглик булмаган холда 
мавжуд нарсазар-хаво, тупрок, сув, куёш, усимлик ва хайвонот дунёси 
кабиларнинг мажмуасидир. Уларсиз инсоннинг пайдо булиши хам , яшаши хам 
мумкин эмас эди. Сунъий мухит,яъни иккиламчи табиат—инсоннинг мехнати ва 
фаолияти натижасида у томонидан яратилган барча нарсалар—кийим-кечак, 
сунъий ёруглик,турар жойдан тортиб то инсон узок вактлар давомида
Т а б и ат н и
ф ал саф и й ту ш у н часи . 
“ И к к и н ч и т а б и а т .”
129


яшаб,ижод кил иш и мумкин булган космик кемаларгача булган сохатарни уз 
ичига олади. Демак, Табиаг тушунчаси биринчи табиий шароитларни эмас, 
балки ижтимоий-фойдали мехнат 
жараёнида бунёд этиладиган моддий 
неъматларни хам 
ифодалайди. Б у жихдтдан у шартли равишда иккиламчи, 
аксарият холларда “иккинчи табиат” деб аталади. Бинобарин, инсоннинг хаёт 
фаолияти Табиатга нисбатан урнатиладиган фаолиятининг реал пойдевори 
(непгзинш ташкил килади. Шу боисдан жамият тараккиёти жараёнида Табиатга 
булган муноеабагнинг узгариб бориши инсоният хаёт фаолиятининг хусусияти, 
микёси (кулами) ва йуналишларини белгилайди. Булар окилона йулдан борса, 
Табиат билан инсоният орасида зиддият келиб чикмайди ва аксинча, Инсоният 
фаолияти такомиллашуви табиатга булган фалсафий, яъни назарий, маънавий- 
маданий муносабатини белгилайди. Инсониятнинг табиатга муносабатлари 
доим узгариб, ривожланиб, гох яхшиланиб, гох ёмонлашиб келмокда. Масалан, 
ибтидоий жамоа тузу ми да одамлар табиатни танти деб хисоблардилар. Бу \о л
анимизм деб ном олган диний тасаввурларда уз ифодасини топган. У даврда 
инсон билан табиат бир-бирига карама-карши томонига огиб кетмагани 
сабабли, ибтидоий дпнларда табиат Рухий ибтидонинг оддий гавдаланиши, 
ундаги хамма нарса уткинчи деб каралган. Европада XV-XVI асрларда содир 
булган Уйгониш (Ренессанс) даврида Табиат хамма табиийлик, уйгунлик ва 
мукамматликнинг намоён булиши сифатида талкин этилган. Бу мавке 
кейинчатик табиий хукук назариясида уз ифодасини топган. Аслини олганда 
Табиатдаги уйгунлик ва мукаммаллик мутлак эмас, нисбийдир.Табиатнинг уз 
конунлари бор. Булар узининг таъсири, умумийлик даражаси, хусусиятлари 
жихатидан бир-бири дан фаркланади.
И:- он узининг келиб чикиши ва яшаш нуктаи назаридан табиатнинг бир 
була
1
идир. 
Шу 
маънода 
табиат,мазмуни 
жихатидан 
бевосита 
хамма 
фаолиятнинг йигиндиси, хамма нарса ва ходисатарнинг умумий богланиши, 
умуман борлигидир.Хозирги замон фанлари оламнинг, табиатнинг чексиз, 
бенихоялиги тугрисидаги янгидан-янги датиллар бермокда. Фан сохасидаги 
ютукдарнинг курсатишича, бизнинг галактикамиз коинотда ягона эмас, балки 
чексиз 
юлдузлар 
системасининг 
биридир. 
Бизнинг 
галактикамиздан 
ташкарида жойлашган сон-саноксиз юлдузлар системалари мавжуд.
Таоиат, бутун моддий олам доимий харакатда, тухговсиз узгариш ва 
ривожланишдадир. 
Мавжудотдаги 
жисмлар — 
Ой, 
Куёш, 
сайёралар, 
метеоритлар фазода чексиз ва вактда абадий булган тинимсиз харакати 
жараёнида баъзи бир нарсалар емирилади, янгилари пайдо б)?лади.
Табиатнинг миллион йиллар ичидаги тадрижий тараккиёти жараёнида 
нотирик табиат келиб чикади. Тирик табиатнинг пайдо булиши материянинг 
чексиз коинотдаги тараккиётида»н келиб чикиши мумкин булган окибатлардан
130


биридир. Тирик табиатда кейинрок юз берган ходисалар узок давом этган 
тараккиёт самарасидир. Нотирик табиат хам доимий харакатдадир.
Табиат тараккиётининг юксак чуккиси тирик организмларнинг келиб 
чикишидан иборат. Усимликлар дунёси ва бир хужайрали мавжудотларнинг 
вужудга келиши организмлар тараккиётидаги дастлабки боскичдир. Дастлабки 
вужудга келган организмлар у зининг тузилиши ва хусусияти жихатидан 
хозирги 
хайвон 
ва усимликларнинг энг содцалари булган. Органик 
бирикмаларнинг бир неча миллион йил давом этган тараккиёти натижасида 
хайвонларнинг хозирги турлари вужудга келган.
Тирик табиат инсоннинг пайдо булиши учун хамма зарур шарт-шароитни 
хозирлаган. Табиатнинг таркибий кисми булган одам тирик организмларнинг 
узок вакт давомида руй берган тараккиётининг конуний махсулидир. Одамнинг 
пайдо булишини тирик табиат тараккиётидан ажратиб булмайди.
Табиат туш унчаси инсоният жамиятининг хаёт фаолияти юз берадиган 
табиий шароитлар мажмуи сифатида хам ишлатилади, урганилади. Чунки бу 
маънодаги табиат тушунчаси шунчаки (оддий) фан объекти(предмети) 
сифатида эмас, инсон ва жамиятнинг тарихан ижтимоий муносабатлар 
тизимида тутган урни ва бажарадиган функцияси билан тавсифланади. Аммо 
одатда табиат туш унчасини муайян бир чегарада, яъни инсон ва инсоният 
мавжудлигининг 
табиий 
шароитлари 
йигиндиси 
сифатида 
хам 
ишлатилади. 1924 йил Париждаги илмий симпозиум (анжуман)да рус олими 
В.Вернадскийнинг 
биосфера 
тараккиёти 
тугрисидаги 
концепцияси 
мухокамасида француз олими Э.Леруа «Ноосфера» атамасини биринчи булиб 
куллади. Бу термин турли талкинга эга булса—да, Акл сохаси сифатида содда 
таърифлаш кенг таркалган. Аслида Ноосфера биосферанинг шундай бир 
холатики, биосферани Акл ёрдамида инсоният умумий манфаатларига мувофик 
ривожлантириш, унинг истикболини жиддий уйлаб, янги дунёкарашни 
шакллантириш ж араёни бошланишини англаб етишдир. Бунга кура, илмий- 
техника тараккиёти (ИТТ) ва айникса илмий техника инкилоби (ИТИ) 
шароитида Она-табиатни асраб - авайлаш учун инсоният масъулияти нихоятда 
ошиб бораётганлигини хисобга олиб, ялпи умумий харакат йуналиши белгилаш 
заруратини билиб олишдир.
Инсон ва жамият табиатнинг ажралмас бир 
булиши билан бирга, унинг алохида кисмидир. 
Ж амият хамиша табиат билан узаро алокада 
булади. И нсон хар доим табиатнинг батрида яшайди. Инсон хеч качон 
габиатдан ташкарида, у билан алока ва муносабатда булмасдан туриб яшай 
олм айди. 
Табиат билан жамият, табиат билан инсон, табиат тарихи билан 
жамият тарихи диалектик бирликда, таъсир ва акс таъсирдадир.Уларни бир-
131
Т а б и а т , 
ж а м и я т
ва 
о д ам
ко эво о л ю ц и я си .


биридан ажратиш мумкин эмас. Алохида инсон хам. умуман жамият ва 
инсоният дунёси хам назарий, жисмоний, амалий жихатдан табиат билан узвий 
алокадорликда яшайди.
Одамзот жамият булиб яшашга утгач,табиатда янги бир холат юзага 
келди. “Иккинчи табиат”нинг яратилиши бир томондан яшаш кулайликларини 
вужудга келтирган булса, иккинчи томондан табиатдаги уйгунлик, мувозанат 
(кооэволюция)га путур ета бошлади.
Кейинги 50-100 йиллар мобайнида, айникса илмий-техника инкилоби 
натижасида инсоннинг табиатга киладиган таъсир имкониятлари нихоятда 
ортиб кетиши,саноат ва транспорт воситаларининг янада юксалиши, ахоли 
сонининг 
купайиб 
бориши,урбанизация 
жараёни,табиий 
ресурслардан 
тартибсиз, тор манфаатларни кузлаб,эски технологиялар ёрдамида фойдаланиш 
каби катор холатлар инсон ва табиат орасидаги, муносабатлар уйгунлигини 
бузиб юборди. Шу сабабли хозирги даврда инсон томонидан табиатга 
курсатилаётган гаъсирни тартибга солиш ижтимоий тараккиёт билан табиий 
мухитни 
уйгунлаштириш, 
инсон 
ва табиатнинг узаР° 
муносабатида 
мувозанатга эришиш муаммоси борган сари долзарб муаммо булиб колмокда.
Синергетика нуктаи назаридан барча нарса, ходиса, жараёнлар тартибсиз 
(Хаос, йуклик) холатидан харакат натижасида тартибли бир системаларга 
келиб, муайян конуниятли харакатга эга булиб колади. Хаос - йуклик, 
тартибсизликдан (бу хам материя харакатининг бир куриниши) Коинот 15-20 
миллиард йил мукаддам уз-узидан вужудга келиб, етарли стуктурага эга 
булмаган нарсалардан янги- янги структурапи жисмлар пайдо булган. Аммо бу 
тартибга тушган нарсаларда баркарорлик ва бекарорлик холатлар и содир булиб 
туради.
Космик жисм булган Ер тахминан бундан 6-6,5 млрд. йил мукаддам уз - 
узидан вужудга келган, 3,8 млрд йил мукаддам Ерда хаёт аломатлари пайдо 
булган. Тириклик сохаси тараккиётининг маълум бир боскичида дастлабки 
ибтидоий одамлар тахминан миллион йил мукаддам бир тур сифатида уз - 
узидан пайдо булган ва хозирги физиологик ва интеллектуал салохиятга эга 
булган одам зоти - Homo sapiens - Аклли инсон бундан 50-40 минг йиллар 
олдин вужудга келган. Бу типдаги одам мия ярим шарларида ривожланган нутк, 
тили марказининг вужудга келиши натижасида унинг хотираси ва тафаккури 
илгариги одам типларидан сифат жихатидан фарк киладиган хол га келган. 
Н атижада одамлар гала-гала булиб яшашдан жамоа-жамоа булиб хаёт 
кечииришга ута бошлашган. Одамзотнинг шу тарика жамият булиб яшашга 
утиши окибатида Ер юзасида Акл сохаси - Ноосфера вужудга келиб, 
биосфераг а у фаол таъсир курсата бошлади. ИТТ ва ИТИ натижасида «табиат -
жамият - инсон» кооэволюцияси бузила бошлаб, эндиликда Ер деб аталган
132


табиатни яна хаос холатига кайтариш хавфини юзага келтирмокда. Акл 
туфайли содир булган бу хавфнинг олди факат инсон тафаккур тарзини 
узгартириш ва Акдни окилона ишлар томон буриб юбориш оркалигина хал 
этилиши мумкинлигига олимлар эътиборни каратмокдалар.
О дамларнинг ижтимоий бирикмаси булган жамият, унинг келиб чикиши, 
тараккиёти хакида диний, бадиий, илмий ва фалсафий адабиётларда турлича 
фикрлар мавжуд. ИТИ шитоб кетаётган, бу жараён на факат инсоният онги, 
шуури, рухий олами, маънавий-ахлокий киёфасининг узгаришига уз жиддий 
таъсирини утказаётган, шу билан бирга табиий ходисаларга хам фаол таъсир 
курсатиш иалласи (Ноосфера даври)га кирган бир пайтда, индивидларда 
ижтимоий ходисаларга илмий ёндошувни карор топтириш хаёт-мамот масаласи 
булиб турибди.
Ж амият хам макро ва микро жисмлар каби узини-узи ташкилловчи ва 
бошкарувчи системадир, бинобарин, бу система муайян конунлар асосида 
мавжуд булади ва такомиллашиб боради.
Икки жинснинг якканикохликка асосланган оила шаклида яшашга утиши, 
уруг, кабила, элат, халк, миллатларнинг вужудга келиши ва шу бирликларда уз 
моддий ва маънавий эхтиёжларини кондиришлари конуний жараёнлардир. 
Ж амият тараккиётининг келиб чикиши, мулкий муносабатлар, ишлаб чикариш 
муносабатлари, хар бир жамиятнинг 
уз
базис ва усткурмаси булиши, бозор 
иктисоди муносабатлари (буларни иктисод назарияси ва сациология фанлари 
батафсил урганади) ана шу ижтимоий ходисалар ал б а г га ижтимоий конунлар 
гаъсирида тарихан уз-узидан шаклланган.
Табиат 
конунлари 
билан 
жамият 
(ижтимоий)конунлар 
уРтасиДа 
умумийлик ва айримлик бор. Хдр икки йуналишдаги конунлар объектив 
таснифга эга, яъни улар одамларнинг онги, хохиш- иродасига боглик булмаган 
холда амал килади. Бу конунлар оркали хар кандай бутунлик бир система 
шаклида уз-узидан харакатга келиб, уз структуравий тузилашига эга булади.
Табиат конунлари одамзот пайдо булмасдан олдин хам мавжуд эди, улар 
куёш сисгемаси ва бизнинг коинотимиз доирасидан ташкаридаги системаларда 
хам амал килади. Ж амият конунлари факат Аклли мавжуд от- одамларнинг 
ижтимоий бирликларидагина булади ва шу жараёнлардаги иштирокига караб, 
индивидлар шахсга айланади, жамият конунларининг амал килиши одамлар 
ую ш маларининг онгли фаолияти билан богланиб кетади .
Табиат конунлари узок тарихий давр да амал килади, жамият конунлари 
нисбатан киска муддат давомида уз хукмини утказади. Табиатнинг янги 
конунлари кашф этилиши бирданига ижтимоий ларзаларга олиб келмайди, 
ижтимоий конунларнинг кашф этилиши ва унга амал килиниши эса катта 
ижтимоий ларзаларга олиб келиши мумкин. Хар бир тарихий давр ва
133


мамлакатдаги ижтимоий муносабатларга мувофик равишда индивидлар муайян 
содиал киёфага эга буладилар. Социал гурухларнинг ту'б мафаатлари 
ва 
эхтиёжларини теранрок англаб, уларни аник-равшан максадлар сари етакловчи 
кишиларда шахсий кобилиятлар ривожланиб, уша i у pyx. бутунлик (уруг, 
кабила, элат, халк, миллат, синф, партия, мехнат ва укув жамоаси ва х.к) 
етакчисига айланади.Уз навбатида шахсларнинг дунёкараши, маънавий- 
ахлокий киёфаларига монанд тарзда уша социал бутунликлар узларини намоён 
этадилар. Шу жихат дан Караганда, шахе икки киёфада узини намоён килади: 
агар у узи мансуб булган ижтимоий бирлик (харакат, партия ва хж) максади 
ижтимоий 
тараккиётга 
каратилган 
булса, 
бундай 
мухитда 
фаолият 
курсатадиган шахслар авлодлар хотирасида абадиётга дахл булиб, келгуси 
авлод учун хам ибрат мактабига айланадилар. Менимча, шахе мансуб булган 
ижтимоий (социал) бирлик максад муддаолари ижтимоий тараккиётга зид 
булса, ундай шахсларга нафрат билан караш кудратли жамиятни олдинга 
харакат килиш га/йул очилади. Бу хол тарихий шахслар фаолиятида яккол 
намоён булади.
Табиат ва жамият конунлари уртасида фаркдар билан бирга яна бир 
муштараклик шуки, биосферанинг Ноосфера боекичига утиши конуний жараён 
булиб, буни англаб фаолият йунапиши белгилаш табиат (Ер)ни хам, жамиятни 
хам мукаррар халокагдан саклаб колади.
Табиат ва жамият конунларини билишнинг узига хос хусусияти шуки, 
табиат ва унинг ходисалари билиш объекта, аммо уларнинг узлари билиш 
субъекти эмас. Жамият конунлари хам билиш объекта, х,ам субъектидир. Зеро, 
жамият бир-бири билан эхтиёжлар ва манфаатлар муштараклигида уюшган 
одамлар ва ижтимоий гурухларнинг яхлит бирлиги, бирлашмасидир. У муайян 
ижтимоий тизимнинг маромли ишлаши ва ривожланиши учун зарур шарт- 
шароитни англатиб, нарса ва ходисаларга одамларнинг аник муносабатларида 
намоён булади. Эхтиёжлар шахсий, гурухий, синфий, касбий, миллий ва 
умумбашарий мохиятга эга булади. Эхтиёж хар бир одам, ижтимоий гурух, 
синф, элат, халк, миллат фаолияти, равнаки учун зарур булган узаро 
мувофиклик, мувозанат холатини саклашга каратилган соглом эхтиёжларни 
кондириш деб тушунилса тугри булади. Эхтиёжлар кандай туе олиши шахсий 
ва ижтимоий манфаатларни илмий-фалсафий англашга куп жихатдан боглик.
Ижтимоий манфаатлар объектив булиб, уни тугри идроки шахенинг 
турмуш тажрибаси, тарихий хотираси, илмий сапохиёти, инсоний сифатлари, 
дунёкараши билан узвий богланиб кетадиган имон-эътикодининг гоявий 
йуналишига хам богликдир. Одамзотнинг ички оламини “мени” ташки - к а п а
олам (жамият ёки муайян ижтимоий бирлик) билан богланишнинг зарур шарги 
булган имон тушунчаси оркали барча фанлар одамнинг инсон (жамиятлашган
134


индивидларга айланишнинг тарих синфидан утган ижтимоий мурват (социал 
механизм) ларига эгадирлар. Шу сабабли илмий-фалсафий дунёкарашни 
индивидар имонига айлантиришмиллий мафкуралар гоясига айланишни ИТИ 
даври токозо этмайди. Масалан, миллий манфаатларни чукур англаган одамлар 
ва ижтимоий 
гурухлар 
уз манфаатларини миллий ва умумбашарий 
манфаатларга буйсундира оладилар, 
натижада шахсий 
манфаат билан 
ижтимоий максадлар уйгунлиги хосил булиб, индивидлар хаёти мазмунли туе 
олади, улар улар якка-ёлгизлик, ночорлик хис-туйгуларидан фарки булиб, 
натижасида ижтимоий тараккиётга хисса куша оладиган шахсларга айланиб, 
узларидан у злаРига яхши ном колдириб, адабиётга дохил буладилар. 
Дархакикат хар кандай индивид моддий ва маънавий 
э х т и ё ж л а р и
ана шу катта 
манфаатлар до и рас и да шакллансагина унинг хаёти мазмунли утади. Бундай 
эхтиёжларни кондириш йулидаги барча фаолият натижасида ижтимоий 
конунларнинг амал килиш йуллари равонлашади. Шу ижтимоий бирлик 
мохиятида маълум худудда муайян жамият ва маънавият таркиб и да уюшган 
кишилар уз тарихини яратиш, уз такдирларини белгилаш имкоииятига эга 
буладилар. Агар улар ижтимоий конунларларни англаб, уларни амал килиш 
майлларига риоя этсалар, ижтимоий тараккиётни тезлаштирадилар, аксинча 
булса, ижтимоий араккиёт сустлашиши ва хатто таназзулга юз тутиши мумкин. 
Бирок, ижтимоий тараккиёт объектив таснифга эга булгани сабабли, конунлар 
узларига йул очиб оладилар ва албатта ижтимоий тараккиёт пастдан юкорига, 
соддадан мураккабга караб ривожланиб боради. Одамлар, уларнинг гурухдари 
ва йулбошчилари ижтимоий конунларга амал килган такдирларидагина 
инсоният порлок иетикболга эга була олади.
Одамзот миллион йиллар давомида уз мускул 
кучи 
ёрдамида 
яшаш 
учун 
курашиб 
келди. 
урмонларни куйдириб, чорвачилик ва дехкончилик 
учун 
текис 
яйловлар 
ва 
майдонларни 
юзага 
келтирди, 
Ер 
сатхи 
ландшафтларини узгаРтиРа борди. Кескир куроллар, иалахмон тошлар, 
найзалар ёрдамида хайвонот оламига карши хужум бошлади. Уларнинг бир 
кисмини уз хукмига буйсундириб, уй хайвонларига айлантирди, улардан озик- 
овкат сифатида фойдаланишдан ташкари яна уз огир мехнатини шу 
жониворлар зиммаеига юклади. Ов куролларини такомиллаштириб бориб, 
хайвонот олам и устида тула хукмрон булиб олди. Хайвонлар ёрдамида узаро 
киргинбарот урушлар ташкил этди, горларда яшайдиган ва тирикчилик 
киладиган одам галалари яшаш учун кураш шаклларидан бири —-уз тури - одам 
зотига карши бориб, уни буйсундириш, уларнинг овчилик ва дехкончилик 
майдонларини 
эгаллаб 
ва 
буйсундирилган 
одам 
галалари 
мехнатидан 
фойдаланиш йулига утди. Одам гурухларининг одам гурухдарига карши уруш
И л м и й -те х н и к а 
и н к и л о б и (И Т И ) ва 
у н и н г о к и б а т л а р и


очиши жараёнида гор одамларига хос тафаккур ва турмуш тарзи карор топа 
борди. Бунта кура, бир у руг ва кабил анинг яхши яшаши учун бошка уруг - 
кабилалар уларга буйсуниши, ю л и б одамлар жамоалари кули сифатида улар 
учун мехнат килишлари шарт эди. Бизга маълум булган тарихнинг кейинги 
турт минг йилида шундай урушларда 6 миллиард одам кони дарё булиб окди. 
Бу киргинбарот урушларда бизнинг аждодларимиз хам четда колмадилар. 
Ш аркдан гарбга караб килинган дахшатли урушлар, унинг натижасида юзага 
келган жуда катга империялар бунга шохид. Бирок Оврупо мамлакатларда юз 
берган илмий-техника тараккиёти, пар машиналар, сунгра двигателларнинг 
пайдо булиши одам мехнатини техника зиммасига юклашдан ташкари 
дахшатли уруш куроллари такомиллашиб боришига кенг йул очди. Гарбий 
Оврупонинг йирик ва урта давлатлари, буюк давлатчилик, буюкмиллатчилик 
шовинизми го ял ар и билан онги захарланган халклари, миллатлари факат битта 
урут, элат ва халк билан эмас, балки бутун-бутун халклар ва хатто китъаларда 
яшайдиган деярли барча элат ва миллатлар устидан хукмронлик килиб, 
уларнинг ер ости ва ер усти бойликларини талаш, одамларни кулдек ишлатиш 
оркали бойлик туплаш, шу мазлум халклар хору зорлиги, бемисл огир мехнати 
эвазига шохона яшаш йулига кириб олдилар. XVII1-XIX асрлар Гарбий Оврупо 
мамлакатлари давлатлари мустамлакачилик гизимининг тантанаси даври 
булган эса, XX аср фан-техника парвози ва айни чогда мустамлакачиликка 
карши миллий озодлик курашларининг авж олиши билан тавсифланади. Илмий
- техника тараккиёти (ИТТ) даврида ишлаб чикаришнинг механизациялаш ва 
автоматлаштириш, 
ИТИ 
руй 
бергач, 
ахборот 
технологияларининг 
такомиллашуви ва ривожи туфайли мисли курилмаган яшаш шароити вужудга 
келди. 2- холатда миллий онг ривожи миллий узликни англаш туфайли кенг 
кулоч ёзган миллий-озодлик урушлари ва курашлари мустамлакачилик 
режимига 
асосан 
бархам 
берди. 
Аср 
охирида дунёдаги 
энг 
йирик 
мустамлакачилик империяси - Совет давлати бархам топди. Илгариги «икки 
кутбли» дунёнинг «куп кутбли» дунёга айланиши гоявий- мафкуравий 
ж араёнларга эътиборни янада ошириб юборди.
Вокеапикдаги туб сифат узгаришлари индивидлар онги, мамлакатлар 
халклари ижтимоий онгида жиддий узгаришлар содир этган булса-да, аммо 
анаънавий тафаккур тарзида жиддий узгаришлар сезилмаяпти. Яъни, бир одам, 
бир ижтимоий катлам, бир халк, бир миллат яхши яшаши учун бошка одамлар, 
ижтимоий гурухлар, халклар, элатлар, миллатлар хам яхши яшаши керак, акс 
холда чин маънодаги фаровонлик булмайди, деган тафаккур тарзи шаклланиши 
нихоятда кийин кечяпти. Бу хол яна гор одамларига хос тафаккур ва турмуш 
тарзи, яъни кимдир бекаму куст яшаши учун кимлардир хору зор булиши 
керак, деган карашлар хукм суриши учун гоявий асос булиб колмокдз.
136


Эндиликда бошка халклар, миллатларни уруш йули билан асоратга солиб, 
уларнинг бойлиги ва кучидан ошкора фойдаланиш имконияти нихоятда 
чекланиб колса-да, аммо катта давлатлар уртача ва кичик мамлакатларни уз 
таъсирига олиш учун гоявий кураш кучайиб, унинг окибати сифатида локал 
урушлар учун йул очилмокда. Маънавий инкирознинг кучайиб бориши 
натижасида инсон рухи ва жамиятдаги маънавий-ахлокий мухит кашшоклашиб 
бормокда. Бу эса хар бир мамлакатда нафс курбонлари - уюшган жиноятчилар, 
тошбагирлик, инсонлар такдирига бефарклик кусурлари ривожи учун кулай 
ижтимоий-сиёсий мухитни шакллантириб куймокда.
XX аср узига хос огохлантириш асри булиб, одамзот икки йул —ё нажот, 
ё халокат ёкасига келиб колганини рад этиш кийин булган фактдир. Бу икки 
йулдан кай бирини танлаш одамзотнинг ихтиёрида. Ноосфера - Акл сохаси 
тантана килгудай булса, одамзот, унинг давлати, барча ижтимоий-сиёсий 
уюш малари 
Акл 
меваси 
булган 
фан-техника 
ютукларидан 
чинакам 
бунёдкорлик, инсонийлик манфаатлари йулида фойдаланиш даврига утади: 
огизда эмас. амалда тинч-тотув яшаш, бошкаларни асоратга солишдан воз 
кечиш, шу тарика урушлар, жанжаллар, террорчилик харакатларига, умуман 
уруш ларни, жанжалларни одамзот амалиётидан чикариб ташлаш имконияти 
бор, албатта. Бунинг учун инсон онги ва тафаккур тарзида жиддий 
узгаришлар содир булиши лозим. Бинобарин, фалсафий дунёкараш, янгича 
маънавият Ноосфера даврининг етилган ижтимоий эхтиёжи булиб, бу авзало 
барча давлатлар геосиёсати ва мафкурасида узгаришлар булишига эътиборни 
каратмокда. Илгариги таркок дунё ягона бир бутун дунёга айлангани хам 
аввало сиёсагчилар ва мафкурачилар, су игра барча онги расо кишиларда гор 
одамларига хос тафаккур тарзи бархам топиши хамда Ноосфера даври 
тафаккур тарзи шаклланишини зарурат килиб куймокда. Акс холда 
экологиянинг 
ифлосланиши, 
инсон 
рухининг 
кашшокланишуви, 
гор 
одамларига хос тафаккур ва турмуш тарзи ривожи учун кулай ижтимоий - 
сиёсий мухитнинг булиши туфайли инсоният узи яшаётган Она-табиатни, у 
билан бирга узини мукаррар халокатга олиб келади. Зеро, Н оосфера даврида 
одамзот шундай катта, кудратли техника ва ахборот технологиясига эга 
булиб колдики, у билан чинакам фаровонликни таминлаш ёки бутун 
Планетани йук килиш куввати юзага келди.
фаолияти натижасида Ер шари юзаси,икдими, усимлиги, хайвонот дунёсининг 
таниб булмас даражада узгариб кетганлиги бунга мисол була олади.Эътироф 
этиш керакки, инсоннинг истикболни уйламай килган хатти-харакатлари, кур-
Э к о л о г и к м у ам м о ва уни хал 
эти ш и у л л ар и
Одам пайдо булган давридан то хозирга кадар 
табиатга таъсир килиб, уни батамом узгартириб 
юборди. Кейинги минг йилликлар давомида инсон
137


курона килмишлари туфайли табиат бехад озор чекди, куп нарсалардан абадий 
жудо булди. Хар хил космик чанглар, иссиклик электр станциялари, 
автомобиллар сонининг тез усиб бориши, радиактив моддалар ва бошкалар 
таъсири остида барча тирик мавжудотнинг хаёт манбаи булган хаво токат 
килиб булмайдиган даражада ифлосланмокда. Бундай дахшатли ходисалар 
дунёнинг деярли хамма мамлакатларида тез-тез булиб турибди. Атроф- 
мухитнинг радиоактив ва кимёвий чикиндилар билан булганиши ахолининг, 
чорва молларининг, паррандаларнинг, дарё ва куллари, сув омборларидаги 
балик ва бошка жониворларнинг куплаб захарланишига сабаб булмокда. 
Олимлар хаво, сув ва ер устининг захарланиши шу тарика давом этадиган 
булса, цивилизация халок булиши мумкин дейишмокда.
Хозирги кунда экология барча тирик организмлар—усимлик ва хайвонот 
олами, бутун инсоният яшаши учун зарур булган табиий мухитлар мажмуаси 
билан узаро муносабатлари конуниятларини урганувчи бир бутун фан сифатида 
тушунилади.
Президент 
И.А. 
Каримовнинг 
“Узбекистон 
XXI 
аср 
бусагасида: 
хавфсизликка тахдид, баркарорлик шартлари ва тараккиёт кафолатлари” 
асарида дунё ва мамлакатимиз микёсида экологик ахвол чукур тахлил килинган 
ва соглом экологик мухит яратиш борасидаги бажарилиши зарур булган чора- 
тадбирлар систем ас и курсатиб берилган.
Бугунги кунда хар бир мамлакатда, минтакада ва бутун дунёда маънавий- 
ахлокий мухитни инсонийлаштириш дастурлари тузилиб, давлатлар, одамлар 
уюшмаси фаолиятларини шу олижаноб йулга буриб юбориш лозим.
Табиий 
мухитни 
асраш 
ахолини, 
айникса 
ёшларнинг 
экологик 
маданиятини ривожлантириш, улар билан олиб бориладиган экологик таълим 
ва тарбиявий кулами ва самарасига бевосита боглик Таълим тизимлари, 
мафкура воситалари, жамоатчилик фикри оркали одамларда Ноосфера—акл- 
идрок сохаси тантанаси даври келишига комил ишонч рухини карор топтириш 
хаёт талаби булиб турибди.

Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   49   50   51   52   53   54   55   56   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish