Низом ий номидаги тош кент давлат педагог ика



Download 9,08 Mb.
Pdf ko'rish
bet51/107
Sana07.03.2022
Hajmi9,08 Mb.
#485362
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   107
Bog'liq
Фалсафанинг умумназарий масалалари copy

у р г а н и ш
асосида янги имкониятлар 
борлигини англаб, максадларни уз олдига куяди, унга мувофик тарзда табиатда 
мавжуд булмаган янги нарсалар хам яратади.
Инсон моддий (табиий ва социал) тизимлар структураси ва элементлар 
таркибини узгартириш га кодир, бунда у объектив конунларга (хамма вакт хам 
адекват булмаса-да) мувофик харакат килади. Моддий сохадаги амалиётнинг 
пироворд 
натижаси 
моддийлашган 
максад 
хисобланади. 
М аксадга 
йуналтирилганлик, 
объектив-хиссий 
характери 
ва 
моддий 
тизимларни 
узгартириши каби белгиларнинг умумий бирлигини хисобга олиш амалиётни 
гносеологик феноменга айлантиради.
Бирок, шуни таъкидлаш керакки, биринчи ва учинчи жихатлар бир-бири 
билан мутлак маънода боглик эмас, яъни амалиётда максад амалга оширилиши 
шарт, фаолият натижаси эса унга мос келиши ёки келмаслиги мумкин. Амалиёт 
баъзан куйилган максадга тескари окибатга хам олиб келади. Эхтимол ушбу 
холатда объектив-хиссий фаолиятни амалий фаолиятга киритмаса хам буларди.
107


Бирок, бир жихат уни амалиёт каторига кушишга ундайди, яъни натижанинг 
фикрга нисбий мос келмаслиги (ёки зидлиги), мослигига кура гносеологик 
жихатдан муайян ахамиятга эга. Бу максаднинг мукаммал эмаслигини (ва унинг 
тузатиш талабларини) ёки уни амалга ошириш шартлари ва воситаларини 
нотугри танланганини тушуниш имкониятини боради. Ушбу холда системасиз 
фаолият эмас, балки керакли натижага боскичма-боскич харакатланиш зарур. 
М аксад билан натижа уртасидаги номувофикдикни кайд килиш оралик боскич 
сифатида максадга эришишнинг охирги натижасини максад билан мос 
келишини хисобга олади. Бу ерда билиш амалиётнинг таркибий элементлари 
харакатчанлигини, тараккиёт жараёнининг мураккаблигини хисобга олган 
холда олиб каралади.
Агар биз учинчи белгини, яъни янгилик яратиш, моддий тизимни 
узгартириш жихатини амалиёт структурасига албатта киритилишини талаб 
килмасак, унда бу тушунчанинг хажмини асоссиз торайтириб юборган буламиз. 
Маълум буладики. агар объектив-хиссий фаолиятнинг натижаси бошлангич 
максаднинг 
ру'ёбга 
чикиши 
була 
олмаса ва унинг руёбга олдиндан 
мулжалланган максадга мувофик келмаса, унда бу фаолият ижобий амалиёт 
хисобланмайди. Амалиётнинг “моддий тизимни узгартириш” белгисига максад 
хам киради. “Кайта узгартириш ” амалиёт натижаси сифатида максаддан йирок 
ёки якин булиши мумкин, бирок хар иккала холатда хам бу амалиёт булади. 
Хаттоки, агар натижанинг объектга таъсири бошлангич максадга зид булган 
такдирда хам, барибир. бу объектив-хиссий фаолиятни амалиётга киритиш 
лозим. Бундай хол амалиётнинг учинчи белгиси “моддий тизимни узгартириш ” 
катьий маънода бошлангич максадга мувофиклигини курсатади.
Ш ундай 
килиб, 
амалиёт 
инсоннинг 
моддий 
тизимларни 
кайта 
узгартиришга 
йуналтирилган 
объектив-хиссий 
фаолиятидир. 
Амалиётни 
таърифлаганда, унинг фаол ва узгартирувчан фаолият эканлигига эътибор 
берилади. 
Фаоллик 
“фаолият”, 
“табиат” 
«жамият», 
«моддий 
тизим» 
туш унчасига 
сингиб 
кетган. 
Унда 
идеаллик, 
субъективлик 
борлиги 
амалиётнинг уз асосига кура, моддий жараёнлиги тугрисидаги фикрга таъсир 
килмайди.
Амалиётнинг куйидаги шакллари мавжуд: ижтимоий ишлаб чикариш 
(саноат ва к/х ишлаб чикариши, истеъмол моллари ишлаб чикариш); ижтимоий- 
сиёсий (давлатнинг карор топиши, партиялар вужудга келиши, социал 
структуравий узгаришлар, бошкарув органлари, ижтимоий харакатлар, урушлар 
ва бошкалар); илмий-эксперимент урганилаётган объектни максадли урганиш 
(социал эксперимент, физик, химик, генетик ва бошка экспериментлар): 
врачлик ёки тиббиёт (хирургик, терапевтик, стомото.погик ва бошкалар); 
оилавий-маиший, кундалик турмуш, хужалик (уй-жой курилиши ватаъм ирлаш ,
108


богдорчилик, полизчилик, озик-овкат тайёрлаш ва бошкалар). Амалиётнинг бу 
шакллари инсон хаётининг мухим сохаларини камраб олганлиги учун 
зарурийдир, булар каторида болаларнинг уйин амалиёти; котилларнинг асоциал 
амалиёти; спорт амалиёти кабилар хам бор.
Амалиёт ва онг узаро узвий богланган, амалиёт билиш томонига, билим 
эса амалий жихатга эга. «Томон» сузи билишни амалиётга, амалиётни эса 
билиш га тенглаштириб булмасликни ифодалайди, бу тушунчаларнинг узига хос 
табиати 
уларга мансуб 
булган функцияларнинг узига хослигида хам 
ифодаланади.
Амалиётнинг 
гносеологик 
функциялари 
амалиёт: 
а) 
асосдир, 
б) 
харакатлантирувчи кучдир, в) хакикат мезони ва г) билиш объекти.
Энг аввало, амалиётни билишнинг асоси сифатидаги функцияси кузга 
ташланади. Билишнинг асоси сифатида амалиёт тафаккур тарзи оркали 
умумлаштириладиган, “иш лов” бериладиган дастлабки ахборотга эга килади. 
М аълумки, 
ходисаларни 
оддий 
мушохада 
килишдаёк 
субъект 
муайян 
микдордаги хиссий образлар, тасаввурларга эга булади. Субъект томонидан 
амалиётда нарсаларга таъсир 
килиш, 
кузатиш, тасвирлаш, таккослаш, 
таснифлаш ва хоказолар чогида уларнинг жуда куплаб хоссалари, сифат, 
муносабат ва алокалари идрок этилади. Лекин масала бунда эмас. Объект билан 
амалий алока жараёнида субъект объектнинг мухим жихатлари тугрисидаги 
туш унча ва билимларни шакллантиради, объектнинг мухим томонлари факат 
амалиётда етарлича аник-равшан куринади. Назарий амалиётнинг хулосаси, 
объект тугрисидаги умумий натижа сифатида намоён булади. Бу фикр 
ижтимоий-гуманитар 
ёки табиий 
фанлар сохаларининг истаган илмий 
концепцияларига тегишлидир. Субъект амалиётда ва амалиёт оркали борлик 
конунларини англайди, амалиётсиз нарсаларнинг мохиятини билиб булмайди.
Индивидга ахборотнинг куп кисми, албатта, бевосита ташки дунёдан 
олинади. Шахсий, индивидуал а.магшёт бошка барча ёрдамчи ахборотларнинг 
купайишига, уларни бахолаш ва кайта ишлаш учун асос яратади. Шундай 
булса-да, индивидларга зарур булган хулоса ва умумлашмалар бевосита кулга 
киритилади. Бунда иккита йул бор: а) билимларни бошка субъектлардан огзаки 
ёки ёзма (китоб) йул (воситаси) билан олиниши; б) ахборотни ушбу субъект 
билан бир вактда мавжуд булган субъектдан ёки аввал мавжуд булган 
субъектдан олиниши. Иккинчи хил идрок этилишнинг мухим шарти ворислик 
хисобланади. Индивид учун билим олишнинг иккинчи йули хулоса ва 
умумлашмаларни аввал маълум булган билимларнинг мантикий хулоса асосида 
олиш дан иборат.
Билишнинг аксарият кисми индивид томонидан бевосита амалиёт, 
тажрибадан (апосгериор - «тажрибадан сунг») олинмайди, балки тажрибагача,
109


(априор - «тажрибадан ташкари») олинади. Лекин априорлик аник субъектга, 
унга хос билиш маълум моментига нисбатан мутлок эмас, балки нисбийдир.
Агар барча билимлар мажмуаси илм-фан нуктаи назаридан олиб каралса, 
уларнинг асосий манбаъи амалиёт эканлиги маълум булади. Х,атто мантикий 
аксиомалар ва мантик конунлари хам уз асоси билан амалиётга бориб такалади. 
Инсон амалиёти миллиард марталаб такрорланиб, унинг онгида мантикий 
шакллар сифатида мустахкамланади, бу шакллар кайта-кайта такрорлангани 
учун узидан-узи булиш (автоматик) характери туе и га киради.
Амалиёт 
билишнинг 
харакатлантирувчи 
кучи 
хисобланади. 
Бунда 
амалиётнинг детерминистик функцияси намоён булади, яъни янги билимнинг 
пайдо булиши ва унинг узгаришини такоза этувчи кучлар вужудга келади. 
Амалий объектларни хиссий узлашгиришдан рационал билишга, эмпирик 
билишдан 
назарийга, 
дискурсивликдан 
интуитивликка, 
бир 
тадкикот 
методларидан бошкасига, бир фикрлаш тарзидан бошкасига утишнинг асосий 
сабабчисидир.
Билишнинг 
куплаб 
шакллари, 
уларнинг 
узгаРУвчанлиги 
ва 
УзаР° 
тулдирувчанлиги (билиш, масалан, нафакат эмпирикликдан назарий томон, 
балки назарийдаи эмпирикликка томон хам боради) асосида субъектнинг 
умумий стратегик харакати булган ходисадан мохиятга, бир хил мазмундан 
янада чукуррок мазмунга, кейин эса мохиятдан ходисага томон харакати ётади. 
Амалиёт учун айнан нарсаларнинг мохияти ва яшаш усулларпни аииклаш, 
ходисатар, 
вокеа, 
жараёнлар 
хилма-хиллигини 
тушунтириш 
хаётий 
заруриягдир. Амалиётнинг нарсалар мохиятига етиш йулида бир шаклдаги 
билишдан бошкасига утиш ни такоза килишига биология фанидаги кузатишдан 
маълумотларни баён килиш ва системалаштиришга, кейин тадкикотнинг 
таккослаш ва тарихий усулига, улардан эксперимент ва моделлаштиришга 
изчил равиш да утиши яккол мисол була олади.
олади. 
Ушбу 
атама 
одатда 
“тажриба” 
сузининг 
синоними 
сифатида 
кулланилади. Кенг маънода, амалиёт - билиш амалиётини хам, шу жумладан 
назарий билиш амалиётини хам камраб олувчи инсон фаолиятидан иборатдир.
Гносеологияда бу термин “рухий”, “аклий”, “назарий” каби терминларга 
карама-карши булган узига хос маънога эга. Унинг ортида билиш (назария) ва 
амалиёт богликлиги муаммоси, уни хал килиш зарурияти яширинган. Бунинг 
окибагида фалсафада “амалиёт” терминини турли маънода ишлатиш маън 
килинмаса-да, лекин гносеологияда амалиёт деганда субъектнинг моддий 
тизимларни узгартиришларга каратилган максадга мувофик объектив-хиссий
А м ал и ёт — билиш ни I
М Я К Ч ’Я П И
“Амалиёт” тушунчаси кенг мазмунга эга, у 
кандайдир иш, куникма ва усулларини хам уз ичига
но


фаолият деб тушу ниш i алаб килинади. Агар маълум фаолият кайд этилган 
белгиларга эга булмаса, уни амалиёт белгиларига киритиб булмайди.
Амалий фаолиятнинг турли хиллари факат хаёт фаолияти шакллари 
маъиосидагина тенг маъноли эмас, балки оммага нисбатан хам шундай маъно 
касб этади. Амалиёт ёки яратувчи (конструктив), ёхуд бузгунчи (деструктив), 
хаттоки вандализм булиш и хам мумкин.
Уз мазмун ва мохиятига кура, амалиёт билиш фаолиятига бавосита таъсир 
курсатиши оркали маълум натижани куп бора кайта хосил килиш билан боглик 
стандартлаштирилган ва билишда ахборотларнинг купайишига каратилган 
булади. Стандартлаштирилган фаолиятни хам гносеологик маънода амалиёт 
деб аташ керак, зеро, у нафакат илмий тадкикотлар учун моддий асос яратади, 
балки узида билиш нинг мукаммаллашув, яъни ижодий-изланиш шакли га утиш 
учун имкониятни яш ирган булади.
Субъект ф аолиятига нисбатан хам амалиёт турларга булинади, улардан 
баъзилари: индивидуал амалиёт, гурухдар, ижтимоий катлам, синф, миллат, 
давлат ва жамият амалиёти. Амалиётнинг асосий шакли ва турлари билан 
танишиш шуни курсатадики, у хар кандай холда ижтимоий характерга эга. 
Амалиёт да инсон, албатта, табиий куч сифатида харакат килади. Лекин бу куч, 
энг аввало, амалиётнинг рухий компонентига айланувчи ижтимоий белгига хам 
эга. Максадни илгари суриш жамиятнинг маълум тартиб ва кадриятларига мос 
булмоги лозим. Субъектнинг узи ижтимоий муносабатларнинг махсули, 
уларнинг умумий ифодасидир, индивиднинг онги ва тафаккури узга кишилар 
билан мулокотда намоён булади.
Амалиёт моддий дунёни ижтимоийлашган дунёга айлантириш жараёни 
сифатида намоён булади. У оркали инсон табиатни уз манфаатлари, 
цивилизация 
эхтиёж ларига мос узгаРтириш 
билан 
шугулланади. 
Агар 
деструктив, вандалистик амалиёт тури эътиборга олинмаса, амалиёт нафакат 
ижтимоий хаётни, балки ундан хам кенгрок табиий тизимларни хам тартибга 
солишга кодир булган антиэнтропия жараёни сифатида намоён булади.
Х акикат мезонини топишда факат субъект доираси билан чегарапаниш 
хато. Изчил гносеология бу ерда субъективликнинг ролики бурттириш билан 
дуч келади. Ф алсафа тарихида узок вакт хиссийликда чегараланиб колган ва 
мушохадавий дараж ада булган эски карашлар хам, рационал фаоллиги билан 
изохланадиган гоявий тафаккур натижалари хам бу халкадан чикиб кета 
олмаган. Ш ундай мезонни топиш вазифаси пайдо булдики, у биринчидан, 
бевосита билим билан боглик булсин, унинг ривожини белгиласин ва айни 
пайтда у билимнинг узи булиб колмасин; иккинчидан, бу мезон узида ялпи 
умумийликни бевосита вокелик билан хам бирлаштира олеин. Билишнинг ана 
шундай мезони амалиёт була олади. А малиётда бир томондан субъект, унинг
i n


б или ми, эрки намоён булади, иккинчидан субъект-объектнинг бирлиги кузга 
гашланади. Умуман амалиёт (практика) 
объектив, моддий жараён. У 
объектив конунлар асосида содир буладиган табиий жараёнларнинг давомидир. 
Амалиёт уз ичига билимни хам олади, янги билим хосил килишига хам кодир, 
асос ва пировард максад булиб майдонга чикади. Амалиётда хиссий 
конкретлихик хам, бевосита борлик хам ва ялпи умумийлик (мохиятлилик) хам 
уйгунлашади. Унда яна билиш жараёнининг хиссий-мушохадавий даражаси 
хамда объект-субъект муносабатлари, бошкача килиб айтганда, инсоннинг олам 
билан хиссий богликлигининг узига хос шакли намоён булади.
Бундай ходиса билишнинг нафакат социал сохасига татбикан, яъни 
одамларнинг социал-тарихий амалиётининг роли ва ахамиятини аниклаш 
жараёнида, балки табииётшуносликда хам, билишнинг бошка сохаларида хам 
кузатилади.
Назариянинг хакикий ёки хакикий эмаслиги тугрисидаги саволни хал 
килишда амалиётдан ажралиб колиш мумкин эмас. Инсон тафаккури предметли 
хакконийликка эгами деган — назарий савол эмас, балки амалий саволдир. 
Инсон билимларининг хакикийлигини, уз тафаккурининг кучи ва кудратини 
амалиётда исботлаши лозим. Амалиётдан ажралган тафаккурнинг хакикийлиги 
ёки хакикий эмаслиги тугрисидаги бахс соф схоластик тортишувдир. Амалиёт 
барча холатлар учун хаёлни хакикатдан ажратиб берадиган билиш мезонидир.
Ижтимоий ва табиий фанларда хакикатнинг мезони умуман амалиёт эмас, 
балки 
унинг 
маълум 
турлари 
хисобланади. 
Уз 
хулосаларининг 
универсал—умумийлиги билан ажралиб турадиган фалсафа сохасида хам 
амалиёт мавжуд, бирок у амалиётнинг узига хос тури, индивидларнинг тарихий 
амалиёти, шу жумладан, кундалик ишлаб чикариш, социал-сиёсий амалиётини 
хам узида жаъмлаган.
Амалиётда факат табиатгина узгармайди, балки субъектнинг узи хам, 
хусусан индивид хам узгаради. Амалиёт унинг хиссий аъзолари, онги, 
тафаккури, гояларига таъсир килади, бунда индивид ва жамиятни хам, табиатни 
хам узаро бойишига олиб борадиган инъикос, акс этиш содир булади. Бундай 
узаро бойиш уз асосида объектив конуниятга эга булган амалиётнинг узвий 
жихати сифатида амалга ошади. Инсон томонидан узининг амалий фаолиятида 
объектив конунларга таяниши факти амалиётни борлик конунларига мутлак 
айнанлиги маъносида талкин килиш керак эмас. Амалиёт конунлари билан 
объектив вокеликнинг конунлари бир хил булмаслиги, объектив - диалектик 
конунлар билан субъект фаолиятига хос тамойиллар узаро мос келмаслиги хам 
мумкин.
Амалиётнинг маънавий томони уз ичига дунё тугрисидаги тасаввурдан 
келиб чикувчи субъект харакатларининг умумий тамойилларини камраб олади.
112


Бунда амалий фаолиятнинг умумий ва хусусий жихатлари мажмуини ташкил 
киладиган булажак нарсаларнинг лойихалари, режалари марказий урин 
эгаллайди. 
Айнан амалиётда моддийлик ва идеаллик, объективлнк ва 
субъективлик сингари карама-каршиликлар узига хос тарзда бирлашади, бир- 
бири билан уйгунлашади, субъективлик айнан амалиётда узининг бошка 
мавжудлик шаклларига нисбатан объективрок тарзда намоён булади.
А малиёт тузилиш ида нафакат субъектив ва объектив томонлар бор, балки 
нарсадан бегоналашиш ва моддийлашув жараёни хам мавжуд. Улар туфайли 
субъектив ва объективликнинг узаро бир-бирига утиши содир булади. 
Фалсафий адабиётлардаги таърифларга кура, бу жараёнларнинг мохияти 
куйидагича: моддийлашув - инсон кобилиятлари нарсага утадиган ва унга 
уйгунлашадиган, шу туфайли нарса социал-маданийга тусга кирадиган 
жараёндир. Нарсадан бегоналашув нарсанинг мантиги, мохияти, хусусияти 
инсон ютуги, унинг кобилиятлари туфайли ривожланадиган ва объектив 
мазмун билан тулдириладиган жараёндир. Инсон утган даврлар маънавияти 
рухини хам, табиий ходисаларни хам аник нарсадан бегоналаштиради, уларни 
узининг ижтимоий билиш дунёсига киритади.
Нарсадан бегоналашув амалиётнинг бир боскичи, моддийлашувнинг 
муайян бир замини хисобланади. Бу борада моддийлашув моддий тизимни 
узгартиришни бевосита гаъминлайдиган етакчи жараён булиб хизмат килади.
Системали - структуради ёндашув нуктаи назарндан амалиёт куйидаги 
элементлардан таркиб тонади: амалиёт субъекти, амалиёт объекти, максад 
воситалари, субъектнинг предметли фаолияти ва унинг натижаси. Ушбу 
унсурларнинг барчаси бир-бири билан боглик намоён булади, уларни «соф» 
холда тасаввур килиш кийин булиб, улар бутун тизимни ташкил килади. Ана 
шу томонлар субъектив ва объектив моментларининг узаро богликлиги амалиёт 
тараккиётини таъминлайди.
Амалиёт объективликнинг муайян шакли сифатида материя билан тенг 
булмайди, материя онгда англаниши, ундан ташкарида хам мавжуддир. 
А малиёт оламни билиш воситасидир, гарчи унинг узи билиш объекти булса 
хам. «Амалиёт - онг» атокадорлиги «материя - онг» алокадорлигига айнан 
эмас, 
балки 
материянинг 
мавжудлиги 
амалиётни 
хам, 
онгни 
хам 
мавжудлигининг асосидир.
Умуман, билим ва фан тараккиётида кизикувчанлик, илмий изланишларда 
завк олиш катта роль уйнайди, илмий билиш мотивлари орасида эса хатто 
бойликка интилиш, шухратпарастлик хам мухим урин тутиши мумкин. Бирок, 
фан тараккиётининг асосий хат килувчи омили амалиёт эхтиёжлари, амалиёт 
томонидан илгари суриладиган вазифа ва муаммолар хисобланади. Антик 
даврда ушбу асосда агрономия, геометрия, тиббиёт, астрономия ва бошка
и з


билим унсурлари вужудга келиб, ривожланган эди. Хозирги даврда ишлаб 
чикаришнинг харбий ва энергетик эхтиёжлари, атом энергияси сохасидаги 
тадкикотларнинг 
купайишига 
эхтиёж 
ортиб 
бормокда. 
Электроника, 
кибернетика, 
экология 
каби 
фанлар 
хам 
шундай 
эхтиёж 
туфайли 
ривожланмокда.
Фанда кашфиётлар хамма вакт хам бевосита ишлаб чикариш - иктисодий 
амалиёт эхтиёжлари билан боглик булавермайди. Бунга мисол Д.И.Менделеев 
томонидан кимёвий элементларнинг даврий системаси кашф эгилишидир. У 
умумназарий 
ва педагогии 
карашлар асосида амалга оширилган 
эди. 
Элементлар 
тугрисидаги 
маълумотларни 
маърузалар 
курси 
учун 
системалаштириш зарурияти бунда иккинчи даражали роль уйнаган, деб 
булмайди. Бу янгилик кимё саноати, ярим утказгичлар техникасида куллаш 
учун зарур эди. Лекин, охир-окибатда ишлаб чикариш эхтиёжлари, масалан, 
кимё саноати, металлургия, тог-кон саноати эхтиёжлари хал килувчи ахамиятга 
эга булган. Умуман олганда, табииётшуносликка саноат ишлаб чикариши ва 
кишлок хужалик амалиёти томонидан мухим ва хар томонлама таъсир 
курсатилган.
Хакикатнинг асосий мезони сифатида амалиётнинг ахамияти катта. Бу 
ерда амалиёт билимга нисбатан узининг мезон тарзидаги функциясида намоён 
булади. Лекин амалиёт билиш натижалари характерига нисбатан зиддиятлидир. 
Унинг асосида турли янглишишлар содир булиши хам мумкин, бирок улар 
амалиётнинг кейинги боскичида бархам топиши хам мумкин.
Амалиёт билишнинг максади жихатидан хам мухимдир. Аслида хар 
кандай билишнинг максади янги билим хосил килишдан иборат. Аммо билиш 
бошка кугшаб максадлар учун хам амалга оширилади: масалан, муайян вазиятда 
маъкул 
йул 
топиш, 
кизикувчанликни 
кондириш 
ва бошкалар. 
Барча 
максадларни бевосита максад ва пировард максадга ажратса аникрок булади. 
Ушанда амалиёт билишнинг пираворд максадидир, дейиш мумкин, у уз 
таркибига шундай вазиятларни хам камраб оладики, натижада у билимнинг 
бевосита максади хам булади.
Кундалик билимнинг куп кисми амалиётга бевосита хизмат килишга 
каратилган. Амалий, кисман техник билим учун бу янада характерлидир. 
Моддий тизимлар мохиятига мувофик булган назарий курилмалар хам, маълум 
тарзда амалиётга хизмат килиш, уни узгартириш ва такомиллаштиришга бориб 
такалади. Фаннинг ишлаб чикаришга, амалиётга нисбатан мустакиллиги унинг 
амалиётдан бутунлай эмас, балки кисман мустакиллигидан дарак беради. Зеро, 
бевосита ёки бавосита булса хам, назария маълум тарзда амалиёт билан 
богланган булиши шарт.
114


Фанда прагматик функция зарурлиги тугрисидаги фикрни тор талабчанлик 
доирасида туш унмаслик керак. Бирон назария иктисодий фойда бериб, 
бошкапари фойда бермас экан, унда айнан биринчиси хакикий ва илмийдир, 
деб хисобланадиган, бошкалари эса салбий бахога лойик деб караладиган 
холлар хам учрайди. Бирор олим ёки амалиётчининг назарий, хаттоки 
фатсафий позицияси илмий ва мафкуравий нуктаи назардан хилма-хил булиши 
мумкин. Аммо, бу уни айблаш учун асос булолмайди. Бундай тасаввурлар, 
афсуски, собик 
ш )ф о л а р
даврида бор эди, баъзиларда хозирги кунда хам 
сакланиб келмокда. Ф анга амалиётли ёндашув («утилитар») амалиётчиларнинг 
масъул маъмурий лавозимдагилари билан боглик холда намоён булган эди. 
Уларнинг чексиз хукмронлиги бу амалиётга фанни тикиштириш билан уни 
эгаплаб олишлари ва узлари учун зарур шартларни мажбурлашлари билан 
боглик эди. Бунда гарчи огизда билимнинг мухимлиги таъкидланган булса-да, 
амачиётда унга тусиклар куйиш холлари хам бор эди. Айтмокчи, улар 
узларининг нодонликларини фан билан боглаб, уни амалиёт билан баравар 
бормаётганликда, амалиётдан «ажралиб» колганликда айблашарди.
Афсуски, хато-камчиликлар учун фан ва илм ахлини айблаш холлари тез- 
тез такрорланиб туради. Куп холларда огизда, илмга кенг йул очиб берган, 
аслида эса уни хор килганлар уз хатоларини яшириш учун фанни айблаш 
йулидан борадилар. Шу маънода, илм-фан сиёсат каршисида доимо ожиз булиб 
колаверади. Буни собик Иттифокнинг тургунлик давридаги фанга булган 
муносабатд яккол куриш мумкин.
Назария ва амалиётнинг богликлиги тамойили 
уз-узича, хар кимга турли усулда хизмат 
килиши мумкин булганлиги учун тушунтириб берилиши керак. М асалан, ушбу 
тамойил нисбатан хунукрок куринишда фашистлар Германиясида утган 
асрнинг 30-йилларнинг иккинчи 40-йилларнинг биринчи ярмида яккол намоён 
булди. Фашистлар «назария ва амалиёт бирлиги» шиорини узига хос кабул 
килдилар. Унинг хаётга гадбик этилиши мамлакатда фан тараккиёти учун 
сапбий окибатларни келтириб чикарди. Ахвол шу даражага етдики, 1942 йилда 
Гитлер илмий тадкикотлар агар олти хафта ичида харбий махсулотлар беришга 
кодир булмаса, уларни куллаб-кувватланмаслиги тугрисида буйрук чикарди. 
Ш унинг учун немис олимларига гитлерчи рахбарият олдида муайян муддатда 
атом куролини яратиш тугрисида гапирмаслик тавсия килинган эди. Акс холда 
Гитлер шундай сикик бир муддатни олимлар олдига куйган булардики, 
натижада уларнинг холига вой булар эди. Ш унинг учун Германияда ядро 
тадкикотлари 
хокимият 
томонидан 
кенг 
куллаб-кувватланилишига 
эришилмади, ишлар нисбатан кенг булмаган микёсда олиб борилди. Урушнинг 
охирига келиб бу борадаги ишларнинг авж олиши эса вазиятни узгартира
115
Н а за р и я в а а м а л и ё т н и н г
у за р о б о гл и к л и ги


олмади. Албатта, атом бомбасини яратишда Г итлар вермахтига халакиг берган 
бошка сабаблар хам бор эди. Бу албатта, ижтимоий тараккиёт нуктаи назаридан 
ижобий хол эди, лекин у назария ва амалиётнинг бирлигидан фойда куришни 
хамма нарсадан устун куйиш сиёсатининг келажаги йук эканлигини яна бир 
бор исботлади.
Тор амалиётлилик билан бир каторда унга мукобил равишдаги «соф фан», 
«фан—фан учун» нуктаи назарлари хам учрайди. Унинг мохияти куйидагича: 
хозирда хам, келажакда хам назария факат амалиёт билан боглик булмаслиги 
лозим, агар фан амалиёт билан мутлак богланиб коладиган булса, яъни ундан 
олдин кета олмаса, фан фан булмай, назария эса назария булмай колади.
Англиялик ёзувчи ва олим Ч.Сноу утган асрнинг 30-йилларидаги 
кембрижлик 
ёш 
олимлар 
уРтасвдаги 
маънавий-рухий 
холатни 
эслаб 
куйидагиларни ёзган эди: «Бизнинг илмий фаолиятимиз хар кандай шароитда 
амалий мазмунга эга булиши мумкин эмаслиги билан шунчапик фахрланар ва 
узимизни улугрок хис этардик. Хаттоки Резерфорддек киши хам техникада 
деярли хеч нарсага акли етмас эди. У атом энергиясининг ажралиб чикиши 
мумкинлигига хеч качон ишонмаслигини катъий таъкидлар эди. Бу соф фандан 
амалиётга утиш билан боглик масалага богликлиги тугрисидаги мисол 
сифатида жуда характерлидир».
Фанга вульгар-утилитар ёндашув хам, «соф фан» концепцияси хам фан ва 
амалиётнинг 
оптимал 
тараккиётини 
таъминлаш 
муаммосининг 
ижобий 
ечимини бера олмайди. Фанда жорий вактдаги амалиётга хизмат киладиган 
тадкикот сингари, келажакка мулжалланган тадкикотлар хам булиши лозим.
Х озирда хам, келажакда хам амалиёт билан кушилишни кузламаган 
назария буни мулжаллаган назариядан кура, бемахсул, курук назарияга айланиб 
колиш эхтимоли купрок. Бундай тор амалиётлилик фан учун хавфли, агар у 
фанда устувор булганида эди, инсоният атом энергиясини кашф этишга хам, 
ЭХМни яратишга хам, космик парвозларни амалга оширишга хам эриша 
олмаган булар эди.
Назария ва амалиётнинг зарурий богликлиги тугрисидаги фикр кайд 
этилган иккала ёндашувни хам истисно килади, яъни назария ва амалиётнинг 
улчови уларнинг тараккиёти ва амал килинишини максимал даражада 
таъминлайдиган узаро муносабатида намоён булади. Демак, амалиётнинг 
билишга нисбатан асосий вазифалари куйидагича: базисли устувор, мезоний ва 
максадга мувофиклик хамда харакаглантирувчи куч.
Билиш, уз навбатида, амалиётга нисбатан бир канча функцияларга эга, 
бунда ахбэрот - инъикос функцияси, албатта, асосийдир. Амалиётнинг 
билишни асоси тарзидаги функциясидан фаркли, бунда кайта ишлов бор, яъни 
янги тушунча, гипотеза, назария, методларни излаб гопиш бор. Агар амалиёт
116


билиш фаолияти учун восита булиб хисобланса, билиш хам у3 навбатида, 
амалий фаолият такомиллашувининг илмий воситасидир.
Билишнинг регулятив функциясининг мохияти амалиётни бошкариш, 
амалий харакатларни мувофиклаштиришни таъминлашда намоён булади. 
Регулятив функциянинг амалиётга нисбатан мувофиклаштирувчи вазифаси 
жуда мухим.
Табииётшунослик, хусусан, физика, кимё, биологияда бу функцияни 
экспериментларга нисбатан куллаш методикаси кенг гаркалган. Бу функция 
социал назарияларга хам тегишлидир. Мисол келтирамиз: Германия Федератив 
Республикасида урушдан кейинги йилларда Л.Эрхард (у 1947 йилдан халк 
хужалиги вазири, 1955 йилдан федерал канцлер муовини, 1963 - 1966 йилларда 
эса канцлер булган) томонидан ишлаб чикилган иктисодий назария хаётга 
тадбик этилган эди. Бу концепциянинг туб мохияти куйидаги факсда акс этган: 
«Эркин ракобатга асосланган халк хужалиги иктисодий нуктаи назардан хам, 
демократик тамойиллар нуктаи назаридан хам хужаликнинг энг яхши шакли 
хисобланади. Давлат бозор хаётига ракобат механизмини куллаб-кувватлаш ёки 
эркин ракобат шартлари амалга ошиши мумкин булмаган баъзи бозорларни 
назорат килиб туриш учун арааашиши керак». Бу фикрдан куйидаги хулоса 
келиб чикар эди: 
«конунчи бозор оиерациялари жараёнини бузадиган 
омилларга бархам беришни уз вазифаси деб билиши лозим. Бунинг учун: а) 
эркин ракобатни кенгрок хажмда саклаш; б) ракобат тулик амалга ошиши 
мумкин булмаган бозорларда кучли гурухлар суиистеъмолга тускинлик килиш; 
в) уш бу максадда зарур булганда бозор оиерацияларининг бориши жараёнига 
хам таъсир кила оладиган давлат назорат органини таъсис этиш зарур». 
Л.Эрхарднинг ана шундай очикдан-очик антимонопол иктисодий концепцияси 
иктисодиётда монополизм тенденциясига карши доимий курашга олиб келди. 
Бу эса ГФР иктисодиёти тез юксалишининг мухим омилларидан бири булди.
Собик иттифокнинг 1917 йил октябридан кейинги тарихи билан боглик 
мисолга мурожаат килайлик: бунда ишлаб чикариш воситаларига хусусий 
мулкчиликни йук килиш ва иктисодиётда ижтимоий мулкчиликни урнатишдан 
иборат булган К.М аркснинг иктисодий концепцияси амалга оширилди. 
М аркснинг издошлари «ижтимоий мулкчилик» тушунчасини амапда «давлат 
мулки» тушунчаси билан алмаштирдилар, ушбу назария асосида иктисодиётга 
давлат монополизми тадбик килинди. Натижада, мамлакат халк хужалиги ушбу 
назария ва партия сиёсати томонидан куп марталаб «тузатиш»ларни бошидан 
кечиришга мажбур булди. Хусусий мулкчиликни ишлаб чикаришда бекор 
килганлар 
кишлок 
хужалигида 
зуравонлик 
билан 
амалга 
оширилган 
коллективлаштириш эса янада дахшатли туе олди. Ана шундай «амалиётдаги 
тузатиш »лар окибатида гуёки жамиятнинг «мехнаткаш катламларини химоя
117


килишга йуналтирилган жозибадор социализм гояси» амалга ошмай колди ва уз 
обрусини йукотди. Собик иттифок назариётчиларининг куплаб фикрлари 
декларатив характердаги гоялар каторида колди.
Амалиёт билан назариянинг узаро богликлиги тугрисидаги фалсафий 
масалани куриб чикиш жараёнида амалиётнинг назарияга, назариянинг 
амалиётга таъсирини таъкидлар эканмиз, баъзи холларда амалиётнинг 
назарияга 
нисбатан 
устуворлиги 
тугрисида 
гасаввур 
борлигини 
таъкидламокчимиз. Ушбу холат тугрисида батафсилрок тухталайлик.
Фалсафа тарихида амалиётнинг кишилар хаёти ва билишдаги катта 
ахамияти уни мутлоклаштириш учун асос булди. Амалиёт тарафдорлари илмий 
асосланган максадларни олдиндан кура олиб, уларнинг фикрича “яхши 
назария” хамиша моддий нарсалардан факат табиий эмас, балки, амалий 
тизимлар 
тараккиётини 
таъминлайдиган 
объектив 
мазмунли, 
фойдали 
назар иядир.
Назария фаннинг энг мухим, зарур кисмидир, унга амалиётга, хусусан, 
ишлаб чикаришга нисбатан нисбий мустакиллик автономлиги хусусияти 
хосдир. 
Ушбу 
нисбий мустакиллик кандай 
изохланадик Аввало, 
фан 
тараккиётида узига хос ички конунлар мавжудлиги, унинг ишлаб чикаришга 
нисбатан узига хос табиати, тараккиётига хос булган алохида ички мантик 
мавжудлиги билан изохланади. Унинг нисбий мустакиллигини таъминловчи 
мухим омиллардан - ижтимоий онгнинг бошка шакллари билан узаро 
богликлиги, унда амалиётда тугридан-тугри намоён була олмайдиган, балки 
илмий билиш келажагига таъсир кила оладиган гоя ва тамойилларнинг 
шаклланиши булиб хисобланади. Ва, нихоят, нисбий мустакиллик фан 
тараккиётининг мавжуд даражасини утмиш даврлар билимлари билан бойитган 
холда амалиётга тадбик килиш, уларни янги даврга мослаш имконини 
берадиган ворислик алокаси борлиги билан изохланади. Назария амалиётдан 
оркада колиши ёки илгарштаб кетиши мумкин, ортда колса амалиётни ортга 
тортади, олдинга кетса амалиётни илгарига етаклайди.
Назариянинг нисбий мустакиллиги булардан ташкари, назария ва амалиёт 
уртасида воситали бугинлар борлиги билан хам изохланади. Булар кандай 
бугинлар эканлигини эслаймиз: бир томондан - эмпирик билиш, бошка 
томондан эса хиссий-амалий билишнинг мавжудлиги. Бу ерда амалийлик 
назарийликни эмпириклик билан абстракт тафаккур чегарасида таккослаш 
оркали намоён булади.
Фалсафада амалиёт асос, билиш натижа деб каралади. Амалиётга бундай 
ёндашув бизнинг кунларимизгача етиб келди. Зеро, амалиёт назария ва 
карашлар билан зид булиб колган чогда, амалиёт эмас, балки назария кайта 
куриб чикилади. “Амалиёт хаётга мос булмаган назария, караш ва хулосатарни
118


хамиша улоктириб ташлайди. Маълумки, амалиёт хамма вакт тугри ва кудратли 
асосга эгадек булиб куринади. Бунда факат шуниси тушунарсизки, унга нима 
учун назария керак булади ва, боз устига, у доим амалиётдан «оркада юрса», 
яъни унга халакит берса! Бундай холда назария амалиётнинг йулини ёритиш 
лозимлиги тугрисидаги фикр фан дан йирок булган “амалиётчилар”нинг, 
жумладан назарий 
билишнинг ахамиятини унча яхши тушунмайдиган 
индивиднинг асл киёфасини тусиб турувчи курук декларацияга айланиб колади.
Амалиёт, албатта, назарий билиш тараккиётининг асоси булиб хизмат 
килади. Аникрок айтганда, бу—назария ва амалиётнинг бевосита, катъий, аник 
муносабатлари бирлигида тушуниш тугридир. Билимнинг хакикатлигини 
аниклашда амалиётнинг назарияга нисбатан узаро муносабатида унинг 
асосийлиги шак-шубхасиздир. Бу холда, амалиёт бутун инсоният билиш 
тараккиётининг объектив асоси сифатида намоён булади.
Шу билан бир вактда амалиёт уз давридаги назарияга, билимга мос келиши 
хам лозим. Яъни, муайян давр, унинг асносидаги амалиёт билишда кандай 
булса, назарий онгда хам бу хол уз ифода топади. Амалиёт янги билимлар, 
назарий карашлар такомили учун имкон бермаса, унда олимлар, илм ахдини 
котиб колганликда айблаш бефойда. А малиётда янгича илмий карашлар учун 
жой булмаса, янги назарий хулосалар хаётга жорий килинмаса, унда назарий 
мае ал a-iap билан шугулланадиган кишиларни айбдор, деб билиш билан иш 
битмайди. Бу борада Э.Фроммнинг собик шуроларга нисбатан айтган куйидаги 
фикри уз ахамиятини саклаб колаверади: агар жамиятга олимларнинг ишлари 
ва кашфиётлари керак булмаса, улар факат илмий даражаларига караб 
бахолансалар, аммо мутахассислар илмий даража олишлари лозим булса, улар 
бирор-бир кашфиёт килмасдан хам жамиятни олимона алдаб, илмий даража 
олишнинг йулини топадилар. Амалиёт илм ва назарияни «бир пулга киммат» 
деб хисоблайдиган хар кандай замонда, олимлар, илм-фан хам амалиётга 
бирон-бир фойда келтирмасдан узларини, уз мавкеларини саклаб колишнинг 
иложини топадилар».
Шу маънода назария хеч качон амалиётдан оркада колмайди, у 
амалиётнинг ичидадир. Бу холда назариянинг амалиётдан оркада колиши 
тугрисидаги фикр нотугридир. А малиёт хамма вакт мукаммап назарияга 
нисбатан чеклангандир, чунки у моддий воситаларнинг у ёки бу таркиби билан 
чегаралангандир. Ундан фаркди равиш да инсоннинг маънавий фаолияти, шу 
жумладан, назарий фаолияти хам уз тараккиёти учун анча кенг имкониятларга
Назария аматий фаолият жараёни боришига фаол таъсир курсатади, унинг 
лрогностик функцияси айнан ана ш унда намоён булади. Натижада амалиётда
119


силжиш руй беради, амалиёт бир даражадан иккинчисига, янада юкори 
боскичга кутарилади.
Назариянинг эмпирик билим билан турли маъноли алокаси имконияти 
рухий-амалий 
билимнинг 
назария 
билан 
боглик булиши 
мумкинлиги, 
назариянинг амалиёт билан бир хил маъноли булмаган алокасини, айни пайтда 
эса унинг амалиётга нисбатан нисбий мустакиллигини хам англатади. Назария 
сохасида фикрнинг эркин «парвози» унинг бу амалиёт чегарасидан ташкарига 
чикишига эришилиши мумкин.
Фан тарихини тахлил килиш илм учун жуда ишончли ва кадрли булган 
назарий билишнинг физик экспериментга нисбатан эркинлигини яккол 
курсатади. 
Амапиётни бевосита четлаб y™6. 
экспериментга мурожаат 
килмасдан хам фан янги билим олиши мумкин. Оддий мисол: нарсаларнинг 
миллионтасини амалиётда хисоблаш мураккаб, баъзан эса умуман мумкин ва 
керак булмаса-да, инсон купайтириш коидасини куллаб миллионга тенг булган 
сонни осонгина хосил килиш и мумкин. Илмий билишга амалиётдан илгарилаб 
кетиш хусусияти хам хосдир. Тараккий этган фан сохасида хар бири 
келажакдаги амалиётни прогноз килишнинг уз имкониятларига эга булган 
билишнинг турли элементлари карор топади. Бирон-бир элемент реал ишлаб 
чикаришдан (амалиётдан) канчатик узоклашса, келажакни тугри тасаввур 
килиш шунчалик кийин булади, лекин бунинг хисобига амалиётни купрок 
илгарилаб кетишига эришиш мумкин.
Фалсафий адабиётларда назария ва амалиёт уртасидаги номувофиклик 
булиши мумкинлиги хам эътироф этилган. Бундай фаркнинг сабаблари 
объектив ва субъектив таснифга эга. Субъектив омил шахснинг таъсири, унинг 
иродаси ва билимларининг амалий жараёнга таъсири, уларнинг окибатларини 
бахолаш да намоён булади. Субъект амалиёт ва назария учун иррационал 
харакатларни содир килиши хам мумкин. А мазиёт ривожи эса субъектив 
тасниф бархам бериб бориш, оламни янада рационаллаштириш билан 
богликдир.
Агар амалиёт назариянинг хакикийлик мезони булса, хакикий илмий 
назария 
амалиёт 
тугрилигининг 
мезонидир. 
Бу 
борада 
назариянинг 
устуворлигини унинг амалиётга нисбатан ролини мутлаклаштириш деб 
тушуниш керак эмас. Мабодо, унинг тасаввур кила олиш функциясига ургу 
берилган такдирда хам, бу амалиётни назариянинг зарарига мутлаклаштириш 
учун килинган харакат ва позициянинг асослигини теран англаш учун амалга 
оширилади.
Назариялар хам мазмуни ва ахамиятига кура хар хил булади. Биз 
назариялар тугрисида фикр юритганимизда, азбатта, илмийлик мезонларига, 
яъни, 
объективлик тамойилига жавоб 
бера оладиган 
хакикий 
илмий
120


назарияларни 
назарда 
гугган 
эдик. 
Бирок, 
тадкикот 
объектининг 
дналектикасини чукур очишга даъво килувчи мутлако рационал тарздаги 
назариялар хам булиш и мумкин. Назариялар инсонлар томонидан яратилади, 
куп холларда улар мураккаб ижтимоий холатда яшашади ва турмуш 
чигалликларидан халос булиш олим учун осон кечмайди. Бунинг устига 
назария куп холларда бевосита амалиётдан эмас, балки бевосита эмпирик 
билимдан келиб чикади ва унинг даражасини акс эттиради.
Назариётчини хилма-хил омиллар ишлашга мажбур килиши, у турли 
максадни кузлаши, узи билиб-билмай нотугри усул ва воситаларни куллаши 
мумкин. Амалий социология билан шугулланадиган мутахассислар уртасида: 
«Ахир социолог хохласа, хар кандай муаммо юзасидан утказилган суровда 
100% ижобий натижага эришиши мумкин. Факат бунда у олимлик этикаси ва 
социология тааабларидан куз юмиши учун узида куч топа олса бас», деган 
ибора бор. Баъзан, «зур келганида» назариётчилар шундай йул тутадилар, 
улардан талаб килинаётган нарсанинг «тугри»лигини дарров назарий жихатдан 
«исботлаб» куя коладилар. Бундай холда бошка олимлар хам уша назариётчини 
«тугри» тушунадилар, яъни у «вазиятнинг курбони» булганлигини англайдилар 
ва уни танкид килмасдан, олимона сукут саклайдилар.
Назария нисбатан эркин фикр сифатида, албатта, узининг эмпирик 
асосидан илгарида юриши ёки эмпирик омил ортига яшириниб, жараёнларни 
ифодалаши хам мумкин. Ноилмий ва гайрилмий назариялар реал амалиётдан 
узилган булади хамда оркада колади.
Х уллас, амалиёт ва билиш, тажриба ва назария узаро боглик холда бир- 
бирига таъсир утказади, уларнинг узаро муносабати мос, уйгун холда булиши 
ёки зид холатга тушиб колиши мумкин. Бири бошкасидан оркада колиши ёки 
олдинга кетиши эса улар уртасидаги зиддиятнинг табиий ифодаси хисобланади. 
Ушбу зиддиятни енгиб утиш уларнинг узаро муносабатидаги ривожланиш 
жараёнини янги дараж ага олиб келади. Ана шу йул билан назария 
ривожланади, амалиёт тараккиётга эришади ва янги назариялар вужудга 
келиши учун имконият яралади.
121



Download 9,08 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   47   48   49   50   51   52   53   54   ...   107




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish