Toshkent Arxitektura va Qurilish instituti Qurilishni Boshqarish fakulteti 35-20 guruh talabasi Nig’matillayev Sherzodning “Gruntlar mexanikasi” fanidan tayyorlagan
.
Gruntlarning reologik xossalari
Reja
Gruntning reologik xossasi nima?
Grunt reologiyasi o’rganilish tarixi
O’zbekistonda grunt reologiyasini organgan olimlar
Qadim zamonlardan beri odamlar loyli gruntlarda barpo etilgan ba’zi inshootlarni uzoq vaqt davomida bcto'xtov cho'kish holatining guvohi bo‘1ib kelganlar. Kc»‘plab olimlar Italiyaning Piza shahrida XII asida bunyod etilgai hozirgi vaqtgacha og’ishi davom etib kelayotgan minorani mazkur holatni yoritishda yorqin dalil sifatida keltiradilar (7.10-rasm). Bu noyob insboot Arno daryosi sohillarida barpo etilgandan so‘ng o ‘tgan davr mobaynida nihoyatda sekin siljish bilan kechadigan notekis cho'kishni boshidan kechirib kelmoqda. Baiandligi 54,5 m bo‘lgan minora hozirgi davrga kelib 320 sm ga cho‘kkanligi qayd etiladi. Uning yaiqori qismini tik o'qqa nisbatan qiyshayib chetlashuvi 529 sm ni tashkil etadi. Olimlaming kuzatuvi so‘nggi vaqtdagi cho'kish tezligi yiliga 2 mm ekanligini k o ‘rsatdi. Minora zaminida yupqa qatlamli qumlar ostida qalin qatlamli yumshoq holatdagi loyli gmntlar joylashgan.
.
Prof. Maslov N.N. ning shohidlik berishiclia, 1464 - 78-yillarda Lynbek (Olmoniya) shahrida bunyod etilgan me’rnorchilik obidasining uzoq muddatli cho'kish jarayoni ham yuqoridagi misolga o‘xshab ketadi. Barpo etilgandan beri 500 yildan ortiq rnuddat o'tgan bo‘iishiga qaramay, uning cho‘kishi hamon davom etmoqda. Hozirgi vaqtda cho‘kish miqdori 180 sm dan oshib ketgan. Obida zaminida 15 m dan ziyod chuqurlikda balchiqsimon loylar qatlami yotadi.
.
Braziliyaning poytaxti Rio-de-Janeyro shahrida 1955 yilda ternirbetondan qurilgan Sao Lui Rey deb nomlanuvchi 11 - qavatlya bino qulab tushdi. Qalin qatlamli loyda yuz bergan uzoq vaqt davom etuvchi cho'kishni 21 merrli 99 ta beton qoziqlar ham ushlab qololmadi. Qulash vaqtida binoning c.ho‘kishi soatiga 4 mm ga yetgan edi.
.
.
Agar diqqat bilan kuzatilsa, barcha maskanlarda loyli gruutlarda barpo etilgan qadimiy binolaming notekis cho'kish holatlarini kuzatish mumkin. Taajjublauarli yeri shundaki, bunday holatlarda binolaming choirishi hech vaqt zaminga uzatiluvchi yuk bilan bogMiq bolmaydi.
Amaliyotda uchraydigan ko'piab shunga o‘xshash holatlarni sinchiklab o'rganish natijasi loyli gruntlar mustahkamlik ko‘rsatkichlarining vaqt o'tishi bilan susayishi haqida iikr yuritishni taqozo etadi.
O'zgarnias yuk ta'sinda so'nmay, uzluksiz davom etuvchi bunday cho‘kishlar loylarning reologik (yunoncha .,oqim" ma’nosida) xususiyati bilan bogiiq.
Loyli gruntlaming reologik xususiyatini o'rganish o‘tgan asm ing 20-yilIaridan boshlangan (Bingam YE., 1922 y.; Puzirevskiy N. P., 1934 y.: Reysner M., 1943 y. v. b.), keyinehalik M aslov N. N.. Sitovich N. A., Goldshteyn M. N., Ter.-Stepanyan G. I., Vyalov S. S, Meschan S. R., Zaretskiy YU. K. va boshqalar davom ettirganlar.
O'zbekistonda gruntlar reologiyasi xususiyatini zamin va poydevorlar hisobida qo'llash masalasi bilan prof. Shirinqulov T.SH. shug’ullangan. Hozirgi vaqtda ushbu tnuammo ustida prof. Rasulov H.Z.va Norboyev S.M. lar ilmiy izlanuv olib bormoqdalar.
Loyli gruntlarga xos boigan mazkur holat ularning o‘ta inayda zarralari atrofida joylashgan qobiqlar tarkibidagi suvning xususiyatlari bilan bog‘liqdir. M aium ki, suv zarra sirtiga yaqin joyda yurnshoq, undan biroz uzoqlashuvi bilan qattiq-yumshoq holatni egallaydi. Uning bu holatdagi yopishqoqlik xususiyati elektrolitlar niajmuasi miqdori va tabiati bilan bogiiq. Reologik holat loylaming yurnshoq bogianish kuchi (c„.) bilan bog' I iq bo‘lib, ularning u yoki bu zarralar atrofida to'planishida namoyon boiadi. Bu esa grunt tarkibidagi o‘ta kichik boiakda bogianishlar uzilib, shu joyni o‘zida siljish yuzaga keladi degari so‘z. Natijada zamin loylarida uzluksiz davom etuvchi bunday siljishlar inshoot mustahkamligini kamaytirib, turg'unligi buzilish bilan yakunlanadi. Shuning uchun ham bino va inshootni loyihalash jarayonida loyli gruntlarda kechadigan davomiy siljish holatini hisobga olish lozim. Bunday masalalarni hal etish gruntdagi davomiy siljish holatini yuzaga kelishi, uning qanday tezlik bilan kechishi va nihoyat, zamin turgiinligi buzilishini oldindan aniqlash bilan bogiiq..
Gruntlarnmg reologik holatini belgilovchi yopishqoqlik xususiyati va uning vaqt bo'yicha o’zgarishini tajribalar asosida o’rganish natijasida ushbu darslikning muallifi rahbarligida S. M.Norboyev tomonidan inshoot zamining davomiy cho’kishim aniqlash usitli ishlab chiqildi. Mazkur usulni ba’zi poydevorlar uchun tadbiqi quyidagichadir.
a) tasmasimon poydevorlar uchun:
b) kvadrat o’lchamli poydevorlar uchun:
v) to’rtburchak poydevorlar uchun:
Ushbu ifodalar yordamida inshoot barpo etilgandan so'ng istalgan vaqt ichida, yoki undan to'liq foydalanish davriga nisbatan cho'kish miqdorini aniqlash mumkin. Ulaming o'ziga xos afzallik tomoni grunming murakkab fizikmexanik hossalarini chetlab o ’tib, oddiy tajriba yordamida aniqlanadigan yopishqoqlik koeffitsiyentidan foydalanishdir Shuningdek, yuqoridagi mualliflar tomonidan ioyii zaminda barpo etilgan inshootning reologik nuqtai nazaridan tahlillash usuli yaratildi. Mazkur usul bo’yicha harqanday inshootning uzoq muddatli cho’kish holatini aniqlash uchun uning zaminiga oid davomiy siljish koeffitsiventi, kdini hisoblash talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar: H.Z.Rasulov. « G runtlar mexanikasi, zamin va poydevorlar» дарслик, Toslikent, «Tafakkur» nashriyoti, 2010. 272 bet
Hidoyatov Z.D. Gruntlar mexanikasi, zamin va poydevorlar o‘quv qo‘llanma
