|
YAkkalik va umumiylik dialektikasi.
Bu falsafiy kategoriyalar borliq
narsalari va hodisalarining dialektik birligini va ularning o‗rtasidagi tafovutni aks
ettiradi. Xususan, «yakkalik» kategoriyasi narsada, hodisada faqat shu narsaga,
hodisaga xos bo‗lgan jihatni aks ettiradi. «Umumiylik» - bu narsalar va hodisalar
o‗rtasida muayyan sifat jihati doirasida amalda mavjud bo‗lgan ayniylikdir.
YAkkalik ham, umumiylik ham mustaqil mavjud bo‗lmaydi. Ayrim narsalar,
hodisalar, jarayonlar mustaqil mavjud bo‗ladi. Umumiylik ham, yakkalik ham
faqat ayrim narsa yoki hodisadagina mavjuddir. Har qanday ayrim narsa yoki
hodisa qarama-qarshiliklar birligi hisoblanadi. Bir vaqtning o‗zida u ham yakkalik,
ham umumiylikdir. Har qanday umumiylik ayrim narsa, hodisaning tarkibiy qismi,
elementi hisoblanadi, chunki u ayrim narsa yoki hodisani to‗liq emas, balki bir
yoqlama – narsalarda mavjud ayniy jihatlarni aks ettiradi. YAkkalik o‗z
mohiyatiga ko‗ra mavhum hisoblangan umumiylikdan boyroqdir. Ammo
umumiylik narsaning mazmuni, mohiyatini chuqurroq yoritadi.
Xususiylik.
«
Xususiylik» yakkalik va YAkkalik va umumiylik.
Bu
falsafiy kategoriyalar borliq narsalari va hodisalarining dialektik birligini va
ularning o‗rtasidagi tafovutni aks ettiradi.
YAkkalik va umumiylikni bog„lovchi
halqa xususiylikdir.
U yakkalik va umumiylikning o‗zaro aloqadorligi bilan
bog‗liq mazmunini anglatadi
.
Xususiylik – yakkaga nisbatan umumiy bo‗lgan va
umumiyga nisbatan yakka bo‗lgan narsa yoki hodisa. Masalan: modda (qonun
moddasi) – yakka; qonun – xususiy; huquq - umumiy. «qonun» tushunchasi
«modda» tushunchasiga nisbatan umumiydir. O‗z navbatida «qonun» tushunchasi
«huquq» tushunchasiga nisbatan yakkalikni aks ettiradi.
YAkkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari bilish jarayonida uning
tayanch nuqtalari, bilimsizlikdan bilim sari bosqich rolini o‗ynaydi. Masalan:
vodorod yakkalik, gaz — xususiylik, ximiyaviy element — umumiylikni
ifodalaydi. YAkkalik, xususiylik, umumiylik o‗rtasidagi munosabat dialektik
xarakterga ega bo‗lib, ularning tafovuti nisbiydir. Dunyoda va bilish jarayonida
mazkur tushunchalar aniq shart-sharoitga ko‗ra, bir-biriga o‗tishi, o‗rin almashishi
ham mumkin. Ammo falsafada boshqa qator eng umumiy tushunchalar ham borki,
ular nihoyatda keng mazmunni ifodalaganligi sababli xususiylik jihatini
yo‗qotmasligi mumkin. Masalan, "harakat", "makon", "zamon" va h.k.
YAkkalik, xususiylik va umumiylik voqelikdagi aniq, narsa, hodisa,
jarayonlar orqali mavjuddir. Olamdan ajralgan alohida yoki umumiy tushuncha
bo‗lishini tasavvur qilish qiyin. Mazkur kategoriyalar o‗rtasidagi o‗zaro munosabat
masalasini faylasuflar turlicha izohlaganlar. G.Gegel fikricha, umumiylik aniq
narsalarga bog‗liq bo‗lmagan holda, qandaydir, mustaqil shaklda mavjud bo‗lib,
alohidalikdan avval vujudga keladi va uni belgilaydi. J. Lokk "Umumiylik va
universallik haqiqatan mavjud narsalarga mansub emas, balki uni aql-idrok o‗z
iste‘moli uchun ixtiro qilgan va yaratgandir hamda belgilar, so‗zlar yoki
485
ideyalargagina taalluqlidir"— degan fikrni ilgari surgan edi. Umumiylikni
ayrimlikdan ajratib, uni voqelikda mavjud bo‗lmaydigan narsalarni ifodalaydi,
degan nominalistik ta‘limot ham mavjud. Bu hozirgi zamon falsafasining CHeyz,
Uelpol, Keyzer kabi namoyandalari ijodida uchraydi. Aslida esa yakkalik
xususiylik va umumiylik ob‘ektiv hamda sub‘ektiv xususiyatga ega ekanligini
e‘tirof etish ular o‗zaro aloqadorlikda mavjud bo‗ladi, degan qoidaga asoslanadi.
YAkkalik umumiylikka nisbatan mazmunan boy bo‗lib, o‗zida umumiylikka xos
belgilardan tashqari yana muayyan belgilarni ham ifodalaydi. Umumiylik esa
yakkalikning muhim, asosiy ichki belgisi, munosabatlarini ko‗rsatadi.
YAkkalik va umumiylik olam taraqqiyotining bosqichlari va ifodalanish
shakllari sifatida ichki aloqadorlik munosabatida namoyon bo‗ladi. YAkkalik
umumiyliksiz yashashi mumkin bo‗lmaganidek, umumiylik ham yakkaliksiz
mavjud bo‗lmaydi. Demak, olamdagi har bir aniq narsa, hodisa, umumiylik,
xususiylik va yakkalikning birligi sifatida mavjud hamda namoyon bo‗ladi. Ushbu
kategoriyalarning mohiyatini va ularning o‗zaro bog‗liqligini ilmiy asosda
tushunish fan, amaliyot uchun nihoyatda muhimdir.
Mazkur kategoriyalar bilish jarayonining bosqichlari sifatida ham namoyon
bo‗ladi. Іissiy bilish (alohidalik) va abstrakt mantiqiy bilish (umumiylik)
o‗rtasidagi aloqadorlik bilishning oddiy, alohida shaklidan umumiylikka qarab
borishini ko‗rsatadi va ushbu jarayonni to‗g‗ri tushunishga imkon yaratadi.
Masalan, vrach bemorni davolashga kirishishdan avval undagi kasallikning
belgilari (yakkalik)ni o‗rganadi, bu belgilardan qaysi biri qanday kasalliklarga
taalluqli ekanligini (xususiylik) ayni vaziyatda ulardan qaysi biri muhim, ichki
qonuniyat (umumiylik) ekanligini aniqlagach, mazkur kasallikni davolashga
kirishadi.
YAkkalik, xususiylik va umumiylik o‗rtasidagi o‗zaro bog‗liqlikni to‗g‗ri
tushunish narsa, hodisalarning muhim belgilarini ochish orqali amalga oshadi. Bu
kategoriyalar rivojlanishning asosiy yo‗l va yo‗nalishlarini belgilab olish,
voqelikning muayyan jihati haqida ilmiy xulosalar chiqarish uchun imkon beradi.
CHunonchi, D.I.Mendeleev kimyoviy elementlarga xos eng umumiy xususiyatlarni
tadqiq etib, davriy sistemaga kirmagan to‗rtta element mavjudligini ilgaridan
aytgan edi. Keyinchalik bu ilmiy bashorat fan tomonidan isbotlanadi.
YAkkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari o‗rtasidagi o‗zaro birlik
tabiat hamda ijtimoiy hayotning taraqqiyot tendensiyasini anglashda, turli voqealar
sistemasida yangilikni ajrata olish va unga yo‗l ochishda muhim ahamiyatga ega.
Іayotda har qanday yangilik, yangi tashabbus va harakatlar, yangicha odat va
an‘analar, dastavval, yakkalik tarzida vujudga keladi, so‗ngra xalq nazaridan o‗tib,
mustahkamlanib, o‗ziga yo‗l ochadi. Mustaqillikni mustahkamlash uchun faollar
harakati xuddi shu tariqa vujudga keldi hamda ommaviy harakat tarzida
umumiylikka aylana boshladi.
Demak, yakkalik, xususiylik va umumiylik kategoriyalari olamda amal
qiluvchi qonuniy jarayon hamda mazkur jarayonning inson tafakkuridagi in‘ikosi
bo‗lib, u olamga xos yashash va rivojlanish jarayonining muhim tomonlaridan
birini to‗g‗ri tushunishga imkoniyat yaratadi.
486
Do'stlaringiz bilan baham: |
